Wolfgang Amadeus Mozart

Wij gaan er te vaak van uit dat de muziekgeschiedenis een doorlopende lijn is. We vergeten bijvoorbeeld dat op het einde van de negentiende eeuw pianovirtuoos Arthur Schnabel, ondanks het feit dat hij in Wenen zelf heeft gestudeerd, nooit van de klavierconcerti van Wolfgang Amadeus Mozart heeft gehoord, laat staan dat hij er zelf zou hebben gespeeld! (*)
Hoe rap het kan gaan, wordt anderzijds bewezen door het feit dat reeds in 1938 de brieven van Mozart door Emily Anderson ongecensureerd werden uitgegeven. Dat betekent dus dat nauwelijks een halve eeuw later het genie alweer van zijn sokkel werd gehaald, althans toch in de ogen van mensen die vinden dat genieën nu eenmaal niet met skatologische complexen rondlopen. (Terloops, op zoek naar een verklaring van deze "iets te lang" doorgetrokken anale fase, komen we wellicht bij Mozarts moeder terecht, die "grappen" als "ik kom je bed volschijten" ook in brieven naar zijn vader bleef hanteren.)
Eind 1997 vergeleek Yoko Ono Paul McCartney met Antonio Salieri. Dat was niet als compliment bedoeld, integendeel. Het was een verwijzing naar het toneelstuk "Amadeus" van Peter Shaffer, dat wij allemaal beter kennen in de verfilming door Milos Forman. Alhoewel de uitspraak van la Ono erg oneerbiedig is t.o.v. Paul en een schromelijke overschatting van wijlen haar echtgenoot John Lennon (want die zou dan Mozart moeten zijn), is het toch een aanleiding om nogmaals aandacht te besteden aan de stelling die in deze film wordt ontwikkeld.
"Amadeus" van Milos Forman zorgde in 1985 in brede kring voor een heropleving van de belangstelling voor Mozart en heeft vooral bewerkt dat de jeugd belangstelling is gaan koesteren voor deze oneerbiedige rebel, een provocateur die "épater les bourgeois" zo al niet bewust, dan toch onbewust hoog in zijn vaandel had geschreven. Sedert "Amadeus" is de muziek van Mozart niet langer oubollig en symbool voor een conservatieve maatschappijopvatting, maar speels en revolutionair. Een niet geringe verdienste. Neem nu b.v. de 26-jarige banketbakker, die eind '97 zijn platencollectie voorstelde op Radio 3. Die bleek voor 60% uit Mozart te bestaan en de overige 40% werd dan nog vooral ingenomen door Haydn en de jonge Beethoven, kortom de Weense klassiek. Nochtans was deze jongeman vóór de film (toen hij dus 14 was) nooit in contact gekomen met klassieke muziek, laat staan dat hij er enige belangstelling voor zou vertonen.
Auteur Peter Shaffer heeft, als reactie op de bestaande clichés, zeker wat overdreven in de andere richting (en dan heb ik het niet over de skatologische kant van "Woolfie", want afgaande op zijn brieven klopt dit zeker met de werkelijkheid, sommige musicologen beweren zelfs dat de nadruk die Mozart soms op blaasinstrumenten legt te maken heeft met zijn anale obsessie), maar Mozart was ondanks zijn muzikale genie nu ook tot menselijke proporties teruggebracht (zelfs Eddy Merckx zei altijd: "Ik ben ook maar een mens") en dat is van onschatbare waarde geweest. Dat geldt ook voor de "moord" (door uitputting) die de destijds aanzienlijke, maar sindsdien quasi vergeten componist Antonio Salieri op Mozart zou hebben gepleegd. Het staat nu wel vast dat dit niet zo was, ondanks beweringen van de seniel geworden componist zelf, die gretig ingang vonden bij de op sensatie beluste tijdgenoten. Alexander Poesjkin schreef "Mozart en Salieri" in 1830 en dat was het eerste stuk waarin de geruchten als zou Salieri Mozart hebben vermoord werden gedramatiseerd. Het diende dan ook ruwweg als vertrekpunt voor Peter Shaffers "Amadeus".
Het uitgangspunt van Shaffer is dat Salieri "de koning der middelmatigheid" was, d.w.z. hij had veel succes (Mozart had bij leven en welzijn inderdaad veel minder succes dan Salieri en nog een vijftal andere componisten in Wenen) met minderwaardige muziek. Dit laatste is een kwestie van smaak. Akkoord dat Salieri geen Mozart is, maar om dan maar meteen te besluiten dat zijn muziek "minderwaardig" is... Shaffer dicht Salieri echter wel een grote luciditeit toe. Hij is zowat de enige die het geniale van Mozart inziet , maar juist daarom is hij ontzettend jaloers.
Een ander "motief" voor de moord zou ook "wraakzucht" zijn: Salieri trachtte kuis en godvruchtig te leven, terwijl Mozart zich overgaf aan sex, drugs en rock'n'roll, zo wil Shaffer ons doen geloven (al geven de brieven van Mozart zoals gezegd daar wel aanleiding toe). De wraak van Salieri betreft dan ook De Schepper, die er desondanks heeft voor gezorgd dat hijzelf slechts middelmatig is, terwijl dat stuk onverlaat een klein genie is, tot spijt van wie't benijdt.
Vandaar dat Mozart zeker voor de jeugd een soort van idool is geworden, vergelijkbaar met Jimi Hendrix of James Dean, omdat hij het gezegde van The Who "Hope I die before I get old" (uit "My generation") ook in praktijk heeft gebracht. Niet door zich te zelfmoorden, maar "gewoon" door zo intens, maar bijgevolg ook zo ongezond te leven. En natuurlijk bewondert men hem ook omdat hij een underdog was, een rebel. Maar om te weten hoe het allemaal zo is kunnen lopen, moeten we beginnen met de papa.
In 1743 treedt Leopold Mozart (°14/11/1719) in dienst van de aartsbisschop van Salzburg als hofcomponist (net als Caspar Cristelli en Ferdinand Siedl). Kapelmeester was toen Johann Ernst Eberlin (1702-1762) en vice-kapelmeester Giuseppe Francesco Lolli (1701-1778). Ze dirigeren met hun vijven om beurten gedurende een week het orkest, waarbij ze de volledige vrijheid hebben in de keuze van de stukken.
In juli 1756 publiceert Leopold Mozart zijn beroemde "Violinschule". Dat jaar wordt ook z'n nog beroemdere zoon geboren en als blijkt dat het jongetje een geweldig talent bezit, begint Leopold z'n eigen carrière te veronachtzamen en gaat het ook met het orkest van Salzburg bergaf. Ze drinken, laten hun haar groeien en lopen in gescheurde jeans rond. Of iets van die aard toch. Bij het begin van Wolfgangs carrière telde het orkest toch nog altijd zo'n 46 man (de drie "windmakers" - voor het orgel - niet meegerekend), met daarbij nog eens een koor van 56 zangers.
Wolfgang Amadeus Mozart werd dus geboren in 1756. Hij groeit op met een pokdalig gezicht, dubbele kin, misvormde oren (vandaar al die pruiken), uitpuilende ogen en vooral een grote neus. Ik geef toe, ik moest ook eens slikken toen ik deze plastische beschrijving las in de biografie van Wolfgang Hildesheimer (1977). Het merkwaardige is dat Hildesheimer zijn beschrijving vooral heeft gehaald uit de kranten uit Mozarts tijd, waarin hij zelfs bekend stond als "Mozart met de grote neus", terwijl Graaf Ludwig von Bentheim-Steinfurt die hem een jaar voor zijn dood (terwijl hij door anderen, toegegeven, als "een bleek manneke" wordt omschreven) aan het werk ziet, hem "een kleine, maar nogal leuk uitziende man" noemt. Misschien "one of those" en daarom een beetje "blind"? (In dezelfde context beschrijft hij een contratenor nochtans gewoon als "lelijk".)
Hildesheimer zegt dat hij er in deze prefreudiaanse tijden geen bewijzen heeft van kunnen vinden dat Mozart door dit wanstaltige uiterlijk ook getraumatiseerd was, maar dat hij op het einde van zijn leven zowat onuitstaanbaar was geworden (om welke reden dan ook) dat schijnt vast te staan. Hildesheimer schaart zich (als één van de weinige biografen) dan ook aan de kant van Constanze: met zo iemand viel niet langer meer samen te leven. Zijn conclusie is onverbiddelijk: vele van Mozarts fans zouden als tijdgenoten wellicht geweigerd hebben hem de hand te drukken (naar het schijnt waste hij zich niet al te veel). In plaats van romantische verhaaltjes te verzinnen over hoe de tragedies in zijn leven tot dergelijke prachtige muziek hebben geleid, zou men er dus beter van uitgaan dat die inderdaad geniale muziek eerder een vorm van sublimatie was, zo besluit Hildesheimer zowat diametraal tegenovergesteld aan Shaffer.
In 1762 trad ook Michael Haydn (1737-1806) in dienst van de aartsbisschop van Salzburg. Dat kwam goed van pas, want in januari reeds begint Leopold Mozart Europa rond te trekken met zijn zesjarig wonderkind en diens oudere zusje Nannerl. In Parijs steekt Wolfgang wat op van Johann Gottfried Eckard, Leontzi Honauer, Hermann Friedrich Raupach, Christian Hochbrucker en Johann Schobert.
Mozart komt met zijn vader en zijn zus op 2 oktober naar Luik, waar echter rouw is afgekondigd wegens het overlijden van de prinsbisschop Jean-Théodore van Beieren. Daarom reizen de Mozarts via Tienen en Leuven naar Brussel, waar ze op 4 oktober aankomen. Ook hier vangt Leopold weer bot. Het is de bedoeling om aan het Hof van Karel Alexander van Lorraine te spelen, maar na drie weken heeft Leopold alleen nog maar een vage belofte kunnen afpeuteren van een prins die volgens Leopold meer in jacht e.d. is geïnteresseerd. De zevenjarige Wolfgang heeft ondertussen op 14 oktober de Brusselse sonate gecomponeerd. Half november verlaat het trio teleurgesteld onze contreien via Bergen.
In april 1764 komen de Mozarts aan in Londen, waar de achtjarige Mozart in augustus reeds vier dozijn klavierstukjes heeft geschreven en tien sonates voor viool en klavier. Dan werd vader Leopold zwaar ziek (keel) en moesten ze naar een buitenhuis in Chelsea uitwijken, waar muziek maken verboden was. Om zich af te reageren componeerde de kleine Woolfie zijn eerste symfonie, al is dat (op basis van een brief van Nannerl) wellicht niet die in Es (KV.16), die als eerste te boek staat. Ongetwijfeld staan deze symfonieën onder invloed van die van Johann Christian Bach en gambist Carl Friedrich Abel die hij daar had horen uitvoeren. Johann Christian Bach gaf hem trouwens muziekonderricht.
Als vader Mozart genezen is, keren ze terug naar Londen, waar Wolfgang zangles krijgt van de castraat Giovanni Manzuoli. Hij schreef trouwens zelf nog drie opera's waarin een castraatrol voorkwam (La finta giardiniera, Idomeneo en La clemenza di Tito).
Het jaar nadien componeerde hij daar nog drie symfonieën, waarvan de tweede (KV.19) in D merkwaardig genoeg als de vierde de geschiedenis is ingegaan (ze staat ook een beetje bekend als de "jodelsymfonie" omwille van het pastorale karakter van het tweede deel en het uitbundige derde deel) en de derde (KV.19a) in F die gewoonweg geen rugnummer kreeg, omdat ze pas in 1981 werd ontdekt (ze vormde allicht de aanleiding voor de integrale van Christopher Hogwood, want hij was ook degene die ze "hercreëerde"). Er is dus misschien ook nog hoop om KV.19b terug te vinden, waarvan we nu enkel de eerste drie maten bezitten. Deze symfonieën en wat vocale muziek werden uitgevoerd op 21 februari 1765, nadat het concert diende te worden uitgesteld omdat een aantal zangers, waarop Leopold een beroep wilde doen, nog vast zaten door de uitvoering van het oratorium "Judith" van Thomas Arne. De brieven die Leopold over de Londense concerten naar landsheer Lorenz Hagenauer in Salzburg schrijft, gaan echter enkel over (het gebrek aan) geld, zodat we niet veel wijzer worden. Toch weten we dat de kleine Mozart een typische "woede-aria" schreef, "Va dal furo portata" (KV.21 of 19c), om te worden ingelast in een bestaande opera, met name "Ezio" (van diverse componisten) die op dat moment in het Royal Theatre (Haymarket) werd opgevoerd.
Van september 1765 tot april 1766 verbleven de Mozarts in Nederland, en dan vooral in Den Haag op speciale aanvraag van de zus van de Prins van Oranje. Op weg daarheen verbleef hij op 5 september in Gent, waar hij van de gelegenheid gebruik maakt om de beiaard te bespelen, en op 7 en 8 september in Antwerpen. Wolfgang componeerde in Den Haag ook twee symfonieën: in Bes en in D (KV.22 en 32). De eerste kreeg een officiële nummering (de vijfde) en viel blijkbaar zo in de smaak van Georg Anton Kreusser, de jongere broer van Johann Adam Kreusser, die het Amsterdamse Schouwburgorkest leidde dat deze symfonie creëerde, dat hij de opening ervan "leende" voor zijn eigen symfonie in E flat, op.5, nr.4 (1770).
De tweede symfonie is eigenlijk de vier eerste delen van de feestmuziek die de tienjarige Mozart schreef t.g.v. de installatie van Willem V als regent van de Nederlanden, het zgn. "Galimathias musicum" (11 maart 1766), gebaseerd op bekende melodieën. Zo is in het menuet b.v. "Lieber Joseph" te horen.
Daarna gingen de Mozarts terug naar Parijs, waar ze tot 8 juli verbleven, om nadien over Dijon, Lyon, Lausanne, Zürich en Donaueschingen op 8 december terug in Salzburg te arriveren, waar resp. op 12 maart 1767 "Die Schuldigkeit des ersten Gebots" en op 13 mei "Apollo et Hyacinthus" worden gecreëerd, waarvan de ouverturen (in C en in D, KV.35 en 38) door Hogwood als symfonieën worden gerekend, al krijgen die geen officieel nummer van Breitkopf en Härtel, de uitgevers uit Leipzig die in de 19de eeuw een eerste nummering van de Mozart-symfonieën hebben doorgevoerd. Een voorvader van die Breitkopf was overigens een tijdgenoot van Mozart en gaf toen ook reeds werk van hem uit. Ook symfonieën, maar die werden in die tijd niet gedrukt, maar met de hand overgeschreven voor elk instrument. Mozart schreef overigens enkel maar het eerste deel van "Die Schuldigkeit" (met in de "sinfonia" een contrasterend zuchtmotief), want het tweede en het derde deel van deze tekst van de Salzburgse burgemeester Ignaz Anton Weiser (1701-1785) werden resp. door Michael Haydn en Anton Adlgasser (1729-1777) getoonzet.
Ook de eerste klavierconcerten van Mozart worden gesitueerd in 1767, dus op 11-jarige leeftijd! Dat waren er dan vier in één keer, maar anderzijds staat sedert 1908 wel vast dat het hier bewerkingen betreft van op dit moment vergeten componisten als Johann Schobert (niet te verwarren met Franz Schubert uiteraard), Leontzi Honauer, Hermann Raupach en Johann Eckard, die Mozart als rondreizend wonderkind destijds was tegengekomen en waarvan hij de partituren had meegenomen op zijn tournees om daar dan eigen bewerkingen van te maken. Op reis nam vader Mozart een clavichord mee (een tangent, die tegelijk als tweede kam dient, slaat de snaar aan en blijft ondersteunen, zolang de toets ingedrukt blijft) en mogelijk speelde de jonge Mozart deze concerti dus op dit instrument. Omwille van het geringe volume is het uitgesloten dat zijn eigen concerti echter voor dit instrument zijn bedoeld.
Datzelfde jaar schrijft hij nog twee symfonieën (beide in F), KV.42a en 43, waarvan de eerste nr.43 wordt genoemd, omdat zelfs het auteurschap niet voor 100% vaststaat (al is dat dan niet omwille van het feit dat het begin van de finale erg lijkt op een populaire gavotte uit "Temple de la gloire" van Rameau), en de tweede nr.6. De trage beweging van deze laatste symfonie is eigenlijk een transcriptie van het duet "Natus cadit" uit "Apollo et Hyacinthus". Ze moet ontstaan zijn in Olmütz of Olomouc tussen 26 october en 23 december 1767, toen de familie Mozart daarheen was gevlucht om aan een pokkenepidemie te ontkomen. Verloren moeite, zowel Nannerl als Woolfie hadden ze te pakken, maar gelukkig herstelden beiden. Op de terugweg geven de twee kindsterretjes een recital in Brno en het is hier dat de fameuze passage komt die in "Suske en Wiske" is terug te vinden, namelijk dat de kleine Woolfie geen trompetten kon luchten en zeker niet als men er vals op speelde, zoals de brave amateurs uit Brno, die voor de gelegenheid een geïmproviseerde orkestje hadden samengesteld, deden. Later zou Mozart een uitdrukkelijke voorkeur voor blazers ontwikkelen, wat dan wordt toegeschreven aan zijn belangstelling voor anale seks. (Dat gaf dan weer voedsel aan speculaties over het "demonisme" bij Mozart: coïteerden de heksen immers ook niet op die manier met de duivel?) Het grappige is overigens dat in de manuscripten die men nu nog bezit van deze symfonie er... geen trompetten in voorkomen! Die heeft hij tot dan toe immers maar in drie werken gebruikt: een pastiche op een klavierconcerto (KV.40), een offertorium (KV.34) en een concertaria (KV.33i of 36). Het is zeer onwaarschijnlijk dat één van deze drie werken die avond is uitgevoerd, wellicht werd dus één van zijn symfonieën gespeeld met "optionele" trompetten. Maar dan toch ook weer niet KV.43!
In 1768 schrijft de kleine Mozart in Wenen vier symfonieën: in D (KV.45), in Bes (KV.45b), in D (KV.46a of 51, eigenlijk trouwens een herwerking van KV.45) en in D (KV.48). Bij B & H staan ze achtereenvolgens bekend als de 7de, de 55ste, de ouverture van "La Finta Semplice" en de 8ste. Alhoewel de twee Mozartjes, op de terugweg naar Salzburg, in Wenen voor Maria-Theresia en de pas keizer gekroonde Jozef II optraden, is de KV.45 wellicht pas voor het eerst te horen geweest op het concert georganiseerd door de Russische ambassadeur, Prins von Galitzin, want bij Maria-Theresia was er geen orkest aanwezig. De finale is gebaseerd op een populaire melodie, die in het Londen van 1800 de naam had van "Del Caro's Hornpipe" en die door Leopold ook werd gebruikt in de opening van zijn "muzikale slederit". Deze symfonie werd dan herwerkt als ouverture van de komische opera "La Finta Semplice", die Jozef II tijdens hun bezoek had "besteld".
In 1764 had Salvatore Perillo voor de San Moisé van Venetië reeds als eerste muziek op "La finta semplice" ("De zogenaamd onnozele") van Carlo Goldoni gezet. Donna Giacinta wil de officier Fracasso trouwen en haar meid Ninetta denkt aan Simone, de sergeant van Fracasso. Tegen beide huwelijken wordt bezwaar gemaakt door Giacinta's broers, de halfwijze Don Polidoro en de vrek, brompot en vrouwenhater Don Cassandro. De gelieven nemen hun toevlucht tot een list en vragen aan Rosina, de zuster van Fracasso, ervoor te zorgen dat de twee oude mannen op haar verliefd worden. Dat is voor het mooie kind geen enkele moeite en dus komt alles nog in orde.
Door het schrijven van deze opera waren de Mozarts al ferm over tijd, wat het "verlof" betreft dat de aartsbisschop van Salzburg aan Leopold had toegestaan en van dan af werd dan ook zijn loon ingehouden. Op de koop toe werd de productie vertraagd door jaloerse Weense componisten die beweerden dat het Leopold was die de opera had geschreven. Het is typisch voor Leopold die altijd op zijn strepen stond dat het hem niet kon schelen wat het hem zou kosten, maar dat hij de waarheid wou zien zegevieren. Uiteindelijk zal het toch vruchteloos blijken: de opera werd in Wenen niet uitgevoerd (wel in Salzburg op 1 mei 1769), maar Mozart kreeg wél een officiële bestelling voor de inwijding van een nieuwe kerk.
Op de terugweg passeren ze in januari langs het klooster van Lambach, waar een vriend van vader Mozart, Amand Schickmayr, tot abt was benoemd. Er ontstaan daar twee symfonieën, allebei in G, maar één (KV.45a, de zogenaamde "Alte Lambach") is van de hand van Wolfgang, terwijl de andere (G.16) aan vader Leopold wordt toegeschreven als de zogenaamde "Neue Lambach". Aangezien de "Alte" ook inderdààd conservatiever, zeg maar oubolliger is, opperde Anna Amalie Abert in 1964, dat het auteurschap wel eens omgekeerd zou kunnen zijn. Toch is dit niet echt bewézen, net zoals er nog zeven andere symfonieën zijn die door de ene aan Wolfgang en door de anderen aan zijn vader werden toegeschreven, omdat Wolfgang nog maar een debuterend componist was en dus nog geen echt persoonlijke stijl had ontwikkeld.
"Bastien und Bastienne" (KV.50) is een nieuwe muziek voor een opera die niemand minder dan Jean-Jacques Rousseau reeds had gecomponeerd en die veel ophef had veroorzaakt omdat het herderinnetje Bastienne net iets te veel van haar charmes had laten zien. Merkwaardig is dat voor een latere Duitse versie Beethoven een "Einlage" heeft geschreven, terwijl de openingsnoten van Mozarts versie bijna identiek dezelfde zijn als die van Beethovens "Eroica"!
In 1769 schrijft Mozart (wellicht in Salzburg) opnieuw drie symfonieën: vijf delen uit de achtdelige serenade in D (KV.62a), de symfonie in C (KV.73) en die in a (KV.16a, de zgn."Odense"). Bij B & H krijgt enkel KV.73 een nummer: de 9de. Wat die serenade aangaat, deze werd geschreven in de zomer en bestaat uit negen delen: een mars, allegro, andante, menuetto, allegro, menuetto, andante, menuetto en allegro. De mars heeft een afzonderlijk KV-nummer gekregen (62) en de derde tot en met de vijfde beweging (andante, menuetto, allegro) vormen samen drie bewegingen van een sinfonia concertante voor hobo en hoorn. Het zijn dus de vijf overige bewegingen die als symfonie worden aanzien. Het slot lijkt verbazend veel op het populaire "Am Abend" dat wordt toegeschreven aan ene K.Schulz. Dit zou dan wel eens tenor Karl Schulz kunnen zijn, die dat jaar debuteerde in de kathedraal van Salzburg en er nog tot 1787 (met een onderbreking tussen 1779 en 1783) zal blijven. Deze symfonie bestaat in een uitvoering van Hogwood, de hele serenade daarentegen door de Camerata Academica uit Salzburg op een CD gewijd aan de gelijknamige stad, samen met de Cassation nr.1 die hij daar ook in het voorjaar schreef.
Op 13 december 1769 vertrekt hij samen met zijn vader (maar zonder de rest van de familie) naar Italië, waar hij toch wel optreedt als een soort van "freak-show". De toeschouwers mochten, mits betaling, immers ook muziekstukken meebrengen, die Wolfgang "op zicht" moest spelen en er liefst ook nog wat bij improviseren. 't Strafste in dit genre was wel in Verona, waar hij een gedicht in z'n pollen kreeg gestopt, waarop hij ter plekke een melodie moest verzinnen, die hij zelf zong, waarbij hij zich begeleidde aan het klavecimbel! Maatschappelijk gezien, valt ook hier weer op dat Leopold zich beklaagt over te weinig inkomsten, maar deze keer terecht, omdat het merkwaardig genoeg het "gewone" volk is dat moest betalen, terwijl de vooraanstaande burgers, de edellieden en de militairen niet hoefden te betalen! Alhoewel... is dit nu nog altijd niet een beetje zo? Zeker op premières!
In 1770 wordt Mozart in Rome op 5 juli niet alleen in een soort van ridderorde verheven door de paus, maar hij schrijft ook drie symfonieën in D, alle drie gegroepeerd onder KV.73 met als onderverdelingen l, m en n. Bij B & H wordt dat dan resp. de 44ste, de 47ste en de 45ste, omdat zij het auteurschap toeschrijven aan Leopold. Dat zou ook het geval kunnen zijn voor de symfonie in D (KV.73q), die zij dan weer wél als zijnde van Wolfgang tellen (want ze noemen het de 11de) al zou die zelfs van Dittersdorf zou kunnen zijn! Er bestaan drie manuscripten van, die worden bewaard in Wenen, Berlijn en Praag en die daar resp. aan Wolfgang, aan Leopold en aan Dittersdorf worden toegeschreven. Hoe dan ook, Rossini heeft zeker goed naar de finale geluisterd voor het verbale gespetter van zijn barbier.
KV73l draagt de kenmerken van de populaire Milanese componist Giovanni Battista Sammertini. Het slot wordt "caccia" (jacht) genoemd.
De finale van KV73m vertoont onmiskenbaar gelijkenissen met de eerste beweging van Beethovens zevende symfonie, maar aangezien Beethoven deze Mozart-symfonie niet kende, kan er enkel maar sprake zijn van toeval of van een tot nog toe ongekende gezamelijke inspiratiebron.
In Milaan zelf, waar hij kennismaakte met de befaamde contrapuntist padre Giambattista Martini, schreef Mozart ook twee symfonieën: in G (KV.74) en opnieuw in D (KV.74a), omdat Leopold daarvan hield. Bij B & H wordt KV.74 de tiende genoemd. Alhoewel de finale een "rondeau" is (de Franse vorm wijst erop dat het eigenlijk een contredanse is), is dit deel vooral opvallend omdat voor de eerste keer Woolfie's fascinatie voor Turkse muziek tot uiting komt. Later zal dat nog het geval zijn bij de balletmuziek voor "Lucio Silla" (KV.135), het vioolconcerto (KV.219), de pianosonate (KV.300i/331), natuurlijk "Die Entführung aus dem Serail" (KV.384) en de aria "Ich möchte wohl der Kaiser sein" (KV.539). Natuurlijk is dit (buiten de invloed van de Janitsarenmuziek die op het einde van de 17de eeuw was ontstaan) geen échte Turkse muziek, veeleer de interpretatie die hun Hongaarse zigeunerburen eraan gaven. Die noemden dergelijke muziek trouwens "Törökos", "alla turca" zou men kunnen zeggen...
De andere Milanese symfonie is eigenlijk de ouverture van "Mitridate, re di Ponto", die op 26 december 1770 in première ging, en krijgt dan ook geen nummer. Het libretto van de opera was een bewerking van het stuk van Racine door Vittorio Amedeo Cigna-Santi. Het gaat terug op de historische figuur van Mithridates VI Eupator (111-63 B.C.), die Cappadocië en andere provincies tot aan de Krim had veroverd, maar uiteindelijk werd verslagen door de Romeinen, aangevoerd door Sulla en Pompeius, zodat hij terugkeerde naar zijn koninkrijk Pontus aan de Bosporus, waar hij zelfmoord pleegde in de veronderstelling dat zijn vrouw Aspasia en zijn zonen hem hadden verraden, de ene (Farnace) omdat hij met de Romeinen heulde, nadat Aspasia hem had afgewezen (zijn vader die hem Ismene als oorlogsbuit meebracht staat dus mooi voor aap), de andere (Sifare) omdat die wél de liefde van zijn stiefmoeder opwekt. Toch laat Mozart (in tegenstelling tot Racine) het stuk nog op een verzoening rond het sterfbed eindigen, doordat Sifare de Romeinen verslaat en Farnace wroeging krijgt.
"Mitridate" is één van de eerste "opera seria", die de barokopera met zijn vele personages moest vervangen. De personages worden nu doorgaans herleid tot zes en aria's en recitatieven worden heel duidelijk gescheiden. Die aria's waren voornamelijk "da capo aria's", driedelige aria's, waarbij het derde deel een versierde herhaling is van het eerste. Inhoudelijk moest zo'n aria een "affect" oproepen of vaak ook een vergelijking (de zgn. "simile-aria"), waarbij de zanger zich vergelijkt met een dier. In de barok moest de componist zich tot één affect per muziekstuk beperken en zelfs Mozart houdt zich hieraan nog in zijn aria's van zijn ernstige opera's (elders doorbreekt hij dat). Nadien volgt steevast een muzikaal naspel dat de zanger van zo'n bravoure-aria in staat moet stellen het podium te verlaten en tegelijk het applaus in ontvangst te nemen.
Met deze symfonieën zit hij wel in het "traditionele" genre, want de Italiaanse theaters speelden volop in op de smaak van het publiek en gingen alle vernieuwing uit de weg. Voor muzikale vernieuwingen moest men dan paradoxaal genoeg op het oksaal van de kerk zijn, want hier was het dat werd geëxperimenteerd met dubbele en "triple" fuga's, met twee koren en zelfs met twee orkesten. Vandaar dat de Duitse school met Gluck, Stamitz en de zonen van Bach de Italianen voorbijstak. Zelfs Gossec had in Duitsland gestudeerd!
Al deze symfonieën worden dan ook "Italiaanse" symfonieën genoemd, maar dat betekent daarom niet dat ze geen menuet hebben, zoals dat inderdaad bij symfonieën die doorgaans "Italiaans" worden genoemd het geval is. Bij Mozart betekent het eerder dat ze in Italië werden geschreven, want hij wilde juist het menuet introduceren bij de Italianen. Typisch is ook dat concerten in Italië meestal in "arenavorm" werden gegeven, m.a.w. het publiek zat helemaal rond het orkest, dat ook groter was dan elders.
Op 28 maart 1771 is hij opnieuw in Salzburg, waar hij "La Betulia liberata" schrijft (KV.118), geen echte opera maar een "action sacrée", op een tekst van Metastasio uit 1734, waarvan de ouverture in d (KV.74c) door Hogwood als symfonie wordt geteld. Het gekke is dat alhoewel Mozart aan dit werk was begonnen op vraag van Don Giuseppe Ximenes Prins van Aragon in Padua op 13 maart, zijn versie nooit in Padua werd uitgevoerd (wel die van een lokale componist, Giuseppe Calegari). Niet toevallig is de ouverture in dezelfde toonaard geschreven als die van "Alceste" (1767) van Gluck. Sedert februari 1768 voerden de Mozarts immers correspondentie met deze componist.
Hogwood telt ook de "54ste" in Bes (KV.74g), en de "42ste" in F (KV.75) als een symfonie, maar alleen de twaalfde in G (KV.75b) is een "officiële". Terwijl de eerste en de derde beweging duidelijk de invloed dragen van Joseph Haydn, is de tweede beweging een "romance", nogal in de stijl van de symfonie van Gossec uit 1761. Het slot is zoals gewoonlijk een exotisch dansje (een gavotte of een contredanse).
In die tijd waren symfonieën zeker geen "ernstige" werken. Ze dienden bij concerten gewoon als "opwarmer" voor de vocale stukken, waar het publiek op uit was. Vandaar dat het onderscheid met een opera-ouverture zo gering is.
Op 13 augustus 1771 is hij opnieuw in Milaan, waar hij "Ascanio in Alba" schrijft, waarvan de ouverture in D (KV.111) door Hogwood als een symfonie wordt geteld. "Ascanio" werd geschreven t.g.v. het huwelijk van de Oostenrijkse aartshertog Ferdinand met prinses Maria Ricciarda Beatrice van Modena. Toch ging hij dus in Milaan in première op 17 oktober, in een choreografie van Noverre, dé grote naam uit die tijd. Daarom dat het andante eigenlijk als het ballet van de Gratiën is bedoeld. In de finale werden ze zelfs verondersteld van te zingen, samen met de Geesten, zodat de negende symfonie van Beethoven toch ook weer niet zo origineel is. Trouwens, mindere goden als Winter en Machek hadden ook reeds vocale muziek in hun symfonieën verwerkt.
In Milaan schrijft Mozart ook zijn "46ste" symfonie in C (KV.111b), de 13de in F (KV.112) en het divertimento nr.1 in Es (KV.113). De eerste twee bestaan in een uitvoering van Hogwood, het divertimento door de Camerata Academica uit Salzburg op de gelijknamige CD.
Op 15 december keert hij terug naar Salzburg en schrijft er zijn "veertiende" symfonie in A (KV.114), volgens sommigen naar aanleiding van de dood van aartsbisschop Sigismund Christoph von Schrattenbach. Over het menuet is b.v. heel wat te doen. Sommigen vinden dat het op zich staande menuet KV.61gI eigenlijk hiervoor bedoeld is, maar Hogwood weerlegt dat, verwijzend naar Einstein, die in het manuscript een doorgehaald menuet vond, dat eigenlijk een herwerking van het thema uit het andante was en dat uiteindelijk werd vervangen door een nogal "ouderwets" menuet, dat een beetje lijkt op het Gregoriaanse lied uit de Heilige Week, "Miserere mei, Deus". Dat het echter tegelijk toch carnaval is, blijkt uit het feit dat het vrolijke "Kraut und Rüben" blijkbaar in zijn hoofd speelde voor de bergamasca waarmee de symfonie besluit.
Door de rouwperiode die volgt op de dood van de aartsbisschop, mogen er geen opera's meer worden uitgevoerd. Bijgevolg werpt Mozart zich volop op de instrumentale muziek: in 1772 schrijft hij zijn vijftiende tot zijn 21ste (KV.124, 128, 129, 130, 132, 133 en 134) symfonie. Een gedeelte daarvan zal wellicht ook bedoeld geweest zijn als feestmuziek voor de installatie op 29 april van de nieuwe aartsbisschop de fameuze Graaf van Colloredo, Hieronymus Joseph Franz de Paula, waarmee Mozart later zoveel last zal hebben. Een andere verklaring is allicht dat Mozart promotie wou maken, want de titel van concertmeester, die hij nu droeg was immers louter een eretitel, er zat dus geen salaris aan vast. Bovendien was de reis naar Italië niet zo succesvol geweest als Leopold had gehoopt en omdat tijdens zijn afwezigheid een gedeelte van zijn loon werd ingehouden, was Wolfgang tot dergelijke productiviteit genoodzaakt om de schulden af te betalen.
KV.124 werd gedateerd op 21 februari. In mei schrijft hij het "Regina Coeli" (KV.127). KV.128 en 129 zijn "Italiaanse" ouverture-symfonieën en hebben dus geen menuet, zoals de "Duitse" symfonieën dat wel hebben. Colloredo mocht dan niet kunnen opschieten met Mozart, het is onjuist hem als een "barbaar" af te doen. Integendeel, hij was méér begaan met het orkest dan zijn voorganger en bekloeg zich over het verslechterende niveau. De fout zat er wellicht in dat hij zich ook geroepen voelde om zelf mee te spelen (viool), waarbij hij dan demonstratief naast de concertmeester ging staan, als om te laten zien wie er de echte baas van 't spel was.
Vanaf KV.130 (nog altijd in mei!) schrijft Mozart voor vier hoorns i.p.v. twee, wellicht op aangeven van zijn vriend Joseph Leutgeb, die als hoornist juist terugkwam van een buitenlandse tournee. Deze symfonie begint ook met een ritme dat Wolfgang wellicht uit de Hongaarse volksmuziek haalde. Zijn eerste andante, dat nogal ingewikkeld was, liet hij onafgewerkt vallen voor een simpeler vorm, wellicht op vraag van zijn vader, die steeds maar aandrong op "populaire melodietjes". Toch is het nog altijd een andante in 3/8ste wat zeker niet gewoon was in die tijd, al had Joseph Haydn er op dat moment wel veel succes mee. Leopold Mozart had trouwens niet àlles te zeggen aan zijn zoon, want het slot is duidelijk geïnspireerd door de School van Mannheim en Leopold vond dit maar "lawaai".
Op 9 juli werd de 16-jarige Mozart, na het succes van zijn "Il sogno di Scipione", als volwaardig (betaald) orkestlid aanvaard. Zijn loon bedroeg 150 florijnen per jaar, wat zeer bescheiden was voor die tijd.
De symfonie KV.132 werd ook in juli geschreven. De opening lijkt heel erg op de sinfonia concertante voor blazers en het klavierconcerto KV.482. Het andante is ook hier weer in 3/8ste en alweer net als Joseph Haydn begint het met een "citaat" uit het Gregoriaanse "Credo". En net als in "Gallimathias musicum" citeert hij ook weer het kerstlied "Lieber Joseph" van Erhard Bodenschatz uit 1599. Voeg daarbij ook nog een imitatie van een post-Renaissance motet in het menuet en men kan zich afvragen of deze symfonie soms eerder voor een religieuze plechtigheid was bestemd. Maar de laatste beweging is dan weer ontegensprekelijk een dansritme (gavotte)!
KV.133 werd eveneens geschreven in juli. Dit is duidelijk een "feestelijke" symfonie. Het andante is deze keer in 2/4. Hier komt een fluit in voor, die voor de rest niet wordt gebruikt. Men mag dus aannemen dat het eigenlijk (b.v.) een violist is, die voor de gelegenheid fluit speelt.
Het is nog altijd zomer als KV.134 tot stand komt, maar nu is het reeds augustus. In het andante hoort men een referentie aan het fameuze "Che faro senza Euridice?" van Gluck.
In oktober 1772 krijgt hij van Giovanni da Gamerra het libretto van "Lucio Silla" (KV.135) opgestuurd. Om de zanglijnen te kunnen componeren, ging Wolfgang met zijn vader naar Milaan om zich van de capaciteiten van de zangers te overtuigen. Ondertussen schreef hij wel reeds de ouverture, die door Hogwood ook als een symfonie wordt geteld, ook al omdat ze in de vooraf geschetste traditie werd uitgevoerd als aanloop tot een aantal aria's uit deze opera, die in Salzburg wegens gebrek aan zaal niet kon worden opgevoerd. In Milaan was hij wel een groot succes. Twee jaar later pakte zijn vriend Johann Christian Bach trouwens uit met een identieke opera op hetzelfde libretto van de Gamerra.
In het kader van de installatie-feestelijkheden zette Mozart ook een "serenata drammatica" van Metastasio (die hem reeds had geholpen bij "Lucio Silla"), "Il sogno di Scipione" (KV.141a), op muziek. Een gedeelte werd reeds in Milaan gecomponeerd. De ouverture werd, alweer als symfonie, trouwens daar ook reeds in december uitgevoerd. Ze vertoont overeenkomsten met die welke Johann Christian Bach schreef voor zijn "Alessandro nell'Indie" (Napels, 1762).
In 1772 heeft Mozart ook nog drie concerto's geschreven die echter nooit als eigen klavierconcert werden meegeteld, omdat het te overduidelijk orkesttranscripties waren van sonates van zijn grote voorbeeld Johann Christian Bach.
Van 24 oktober 1772 tot 13 maart 1773 reist hij nogmaals naar Italië. Daar wordt op 17 januari in Milaan het motet "Exsultate, jubilate" gecreëerd door de castraat Venanzio Rauzzini.
In 1773 schrijft hij in Salzburg achtereenvolgens zijn 26ste (KV.184), 27ste (KV.199), 22ste (KV.162), 23ste (KV.181), een ongenummerde "serenade" (KV.185), zijn 24ste (KV.182), zijn 25ste (KV.183), 29ste (KV.201), 30ste (KV.202), nog een ongenummerde "serenade" (KV.203), en zijn 28ste symfonie (KV.200).
KV.161a of 184 werd op 30 maart gedateerd. De verschillende KV-nummers zijn te wijten aan het feit dat Ludwig Ritter von Köchel in 1862 ter goeder trouw een chronologische volgorde had opgesteld, die echter later (eerst in 1905 door Paul Graf von Waldersee en daarna nog eens in 1936 door Alfred Einstein) werden aangepast aan nieuwe "ontdekkingen". Een aantal van deze werken was wel gekend door Köchel, maar aangezien hij ze als "verloren" veronderstelde, had hij ze - zonder chronologische volgorde - samengebracht in een "Anhang". Vandaar de Anh. bij sommige composities. De Köchelnummers hadden echter reeds zo'n ingang gevonden, dat ze niet meer werden gewijzigd. Men voegde er dan een kleine letter achter.
De dramatische opening van deze symfonie nu doet denken aan de sinfonia concertante (KV.364) en de blazersserenade (KV.375). Een ondergeschikt thema is ontleend aan de eerste beweging van de 52ste symfonie van Haydn. Het andante heeft het effect van een tragische Italiaanse aria. De uitbundige finale is dan weer opvallend gelijk aan het rondo van het hoornconcerto (KV.495). Met de toestemming van Mozart werd deze symfonie later gebruikt als ouverture van het toneelstuk "Lanassa" van de Berlijnse schrijver Karl Martin Plümicke, zoals het werd gebracht door de groep van Mozarts vriend Johann Böhm. Het betreft hier eigenlijk een bewerking van "La Veuve du Malabar" van Antoine-Marin Lemierre over de weduwe van een Hindoe die zichzelf vrijwillig in de vuurpoel stort, waarin het stoffelijk overschot van haar man wordt verbrand. Het is dan ook niet onlogisch dat voor de rest ook nog fragmenten uit Mozarts "Thamos, Koning van Egypte" werden gebruikt bij deze toneelopvoering. Het heeft wel tot het misverstand geleid dat deze symfonie ook de ouverture van "Thamos" moet geweest zijn.
KV.161b of 199 is gedateerd op 10 of 16 april (het is een beetje onleesbaar). Het begint in 3/4 zodat ze door sommigen als een "wals" is omschreven. Mozart zélf zou er later de draak mee steken o.a. in Musikalischer Spass KV.522, een parodie op het dilettante gedoe van hovelingen. Vooral de hoorns mogen hier eens goed vals spelen (voor de verandering?)...
KV.162 is wellicht van 19 of 29 april en is ook weer feestelijk van aard. KV.162b of 181 dateert van 19 mei en begint al even feestelijk, zij het tamelijk "abstract". Vader Mozart zal dit ongetwijfeld weer "lawaai" hebben gevonden! Om hem te paaien, plaatst Wolfgang in de tweede beweging een gevoelige hobo-solo en eindigt hij zowaar met een "quickstep".
Tussen juli en september bezoekt hij Wenen, waar de populairste componisten op dat moment Hasse, Gluck, Gassmann, Wagenseil, Salieri, Hoffman, Haydn, Dittersdorf, Vanhal en Huber zijn. Mozart ondergaat er de invloed van en dat is te horen in zijn volgende symfonieën.
KV.173dA of 182 is van 3 oktober 1773. Tien jaar later schrijft Mozart in een brief naar zijn vader nog altijd fier over deze symfonie. Wellicht omdat hij zich alweer moest verdedigen tegen het "lawaai" in de eerste beweging. Het Dionysische einde maakt deze symfonie tot pure "opera buffa".
De symfonie in g KV.173dB of 183 is van 5 oktober. In december 1773 schrijft Mozart zijn eerste "echte" klavierconcert (in D, KV.175). In februari 1782 zou hij hiervoor een nieuwe finale schrijven (rondeau, KV.382), nu bekend als concerto nr.28, waarop hij zo fier was dat "alleen zijn geliefde zus" en hijzelf het mocht spelen.
In 1774 (het jaar van Goethes "Werther") schrijft hij in Salzburg voor het carnaval zestien menuetten (KV.176). Daarna volgen dat jaar nog vier "Germaanse" symfonieën. Eerst is er op 6 april de 29ste in A (KV.186a of 201). Mozarts Salzburgse Symfonieën, die gecomponeerd werden eind 1773 en in 1774 zijn van specifiek belang. Niet alleen wordt het type van de Italiaanse Sinfonia in drie bewegingen verlaten, zij tonen ook dat Mozart de indrukken heeft verwerkt die de studie van de werken van zijn Salzburgse collega Michael Haydn en van de Weense componisten op hem naliet.
Een nauwkeuriger analyse van die composities versterkt de bovenstaande indruk : Mozart verlengt de bewegingen door coda's en hij verrijkt de compositie met talrijke contrapuntische elementen. De specifieke symfonische stijl krijgt langzamerhand vorm: in verschillende bewegingen wordt de luisteraar getroffen door de dialoog tussen violen en bassen. De voornoemde kenmerken zijn vooral van toepassing op de Symfonie nr.29 in A, K.V. 201, (1774) voor 2 hobo's, 2 hoorns en strijkers. Het is moeilijk te zeggen wat het mooist is aan het allegro moderato: de rijkdom en plasticiteit van de thema's, hun contrastrijke schikking of de kunstzinnige uitwerking. Het andante is een van de meest gracieuze uit Mozarts middelste periode. Het menuet is geconstrueerd rond een gepunt ritme, terwijl het trio zich onderscheidt door zijn zengend karakter en subtiele harmonie. De finale moet niet onderdoen voor de aanvangsbeweging.
Op 5 mei volgt dan de 30ste in D (KV.186b of 202). De symfonie in D (augustus) is eigenlijk een uittreksel uit een serenade en krijgt daarom geen officieel nummer (wél een KV natuurlijk: 189b of 203). Het betreft de 2de, 6de, 7de, 8ste en 9de beweging, terwijl de 3de, 4de en 5de beweging samen een vioolconcerto vormen en dat alles wordt uiteraard gewoontegetrouw voorafgegaan door een mars.
Op 4 juni van dat jaar voltooit hij zijn enige fagotconcerto (in Bes, KV.191), zijn eerste concerto voor een blaasinstrument (wellicht voor hoffagottist en huisvriend Melchior Sandmayer). In die periode is de fagot een beetje bespeelbaarder geworden omdat hij er vijf tot acht kleppen bij kreeg. Aangezien hij nooit een concerto voor cello heeft geschreven, spelen "gefrustreerde" cellisten zoals France Springuel wel eens dit concerto, maar dan getransponeerd naar C. Fagot en cello zijn qua register en kleur immers vrij "compatibel".
De 28ste symfonie (in C, KV.189k of 173e of 200) is gedateerd op 17 november. Van 6 december tot 7 maart gaat Mozart naar München t.g.v. creatie van "La finta giardiniera" (KV.196) op 13 januari. Aangezien hij later op het jaar de tweedelige ouverture met een finale afrondt, wordt dit door Hogwood de symfonie in D KV.207a of 196 of 121 genoemd. Ze is "Italiaans" van aard (dus zonder menuet) en nogal opgewekt en galant. Dat komt uiteraard omwille van de inhoud van deze opera: de markiezin Violante wordt verwaarloosd door de man die ze bemint, graaf Belfiore. Samen met haar bediende verkleedt ze zich daarom als tuinierster en verhuurt haar diensten aan de Podestà van Lagonero. Deze Podestà kan Violante wel pruimen (en zijn knecht haar kamermeisje). Ondertussen staat graaf Belfiore op het punt te huwen met het nichtje van de Podestà, terwijl deze op haar beurt wordt nagejaagd door Ramiro. Onnodig te zeggen dat op het einde de drie "juiste" koppels elkaar vinden, alleen de Podestà kan op zijn kin kloppen. "La finta giardiniera" is de enige opera met een komische castratenrol.
Mozart schrijft in München ook de sonates KV.282 en KV.283. De invloed van Joseph Haydn en Johann Christian Bach is vooral te horen in het adagio waarmee de eerste sonate ongewoon begint.
Alhoewel Mozart, naast een schitterend pianist, ook een begenadigd violist was, componeerde hij slechts vijf concerti voor dit instrument en dan nog wel alle binnen dezelfde periode in 1775. Het rondo in B (KV.269) dat Mozart ook nog schreef in die periode, was eigenlijk bedoeld voor het vioolconcerto KV.207. Het rondo in G daarentegen (KV.373) is op 2 april 1781 voor bisschop Colloredo gecreëerd door de Salzburgse violist Brunetti. Het adagio in E (KV.261) is eveneens voor deze Brunetti geschreven, als alternatief middenstuk voor het concerto in A (KV.219) dat hij "te geleerd" vond.
23 april 1775: première van "Il re pastore" (KV.208) in Salzburg. De ouverture wordt weer als symfonie geteld door Hogwood. Dit libretto van Metastasio was reeds door verscheidene componisten getoonzet, o.a. door Gluck. Mozart had de opdracht gekregen om het bezoek van aartshertog Maximiliaan, de jongste zoon van Maria Theresia, te vieren. Aangezien Salzburg over geen theater beschikte is de opera hoogst waarschijnlijk in concertante vorm uitgevoerd (het reisdagboek van de aartshertog spreekt trouwens van een "cantate"). Het onderwerp is een prins (Aminta) die te vondeling is gelegd en zozeer door het pastorale leven is gecharmeerd dat hij met tegenzin zijn ambt aanvaardt, als men hem ontdekt.
In de ouverture is zijn eerste aria verwerkt, waarbij zijn castratenstem vervangen is door een hobo, en ze eindigt heel toepasselijk met een "country dance". Ongeveer tegelijkertijd schreef Mozart de concertaria "Si mostra la sorte" (KV.209) voor een rondreizend Italiaans gezelschap, maar men weet niet meer voor welke opera ze bedoeld was.
De symfonie in D (KV.213A of 204) van 5 augustus is ook alweer een deel van een serenade (de 1ste, 5de, 6de en 7de beweging), wellicht geschreven t.g.v. het einde van het academisch jaar. De finale heeft een experimentele structuur, die Mozart zal hernemen voor de finale van het vioolconcerto KV.218 dat hij twee maanden later zal componeren.
Samen met Michael Haydn wordt Wolfgang in 1775 vice-kapelmeester benoemd bij het Salzburgse orkest, waar ook zijn vader nog steeds vice-kapelmeester is, ook al zou hij reeds lang moeten bevorderd zijn (Luigi Gatti was kapelmeester, dat verklaart misschien ook de "eigen volk eerst" reactie van Mozart t.o.v. Salieri b.v.). Ten voordele van Colloredo moet men echter zeggen dat Leopold inderdààd meer met zijn zoon dan met het orkest bezig was.
Op 16 november opent de aartsbisschop een nieuw theater, maar toch levert Wolfgang geen nieuwe symfonieën af. Hij is het er wellicht reeds meer dan beu. Van zijn vader mag hij niet omgaan met "schorem" en door de hogere klassen wordt hij niet aanvaard.
Januari 1776, Salzburg: klavierconcerto nr.6 in B, KV.238. Net zoals bij het vijfde staat erbij dat het voor "cembalo" is bedoeld. Dat wil echter nog niet zeggen dat het voor een klavecimbel (een plectrum tokkelt de snaar) is geschreven, want de terminologie stond in die tijd niet vast. Het kan dus ook best voor een pianoforte (een hamer slaat de snaar) bedoeld zijn, net zoals alle latere.
Zijn volgende compositie (KV.239) is zijn zesde serenade (in D), ook wel "serenata notturna" genoemd. Eigenlijk is het een werk voor twee kleine orkestjes. Het eerste bestaat eigenlijk uit solisten (eerste en tweede viool, altviool, bas en... pauken), terwijl het tweede als "concerto grosso" fungeert.
April 1776: klavierconcerto nr.8 in C, KV.246, het zgn. "Lützow-concerto" omdat het besteld was door gravin Lützow. Het klavierconcerto nr.7 wordt in de integrale van Derek Han niet meegeteld, omdat het tegelijk ook het concerto voor twee klavieren is.
Op 21 juli wordt ook de zogenaamde Haffner-serenade (KV.248b of 250) uitgevoerd, waarvan het eerste menuet tevens het thema is van "Zie ginds komt de stoomboot". Uit deze serenade selecteerde Hogwood ook weer een symfonie, die weliswaar niet mag worden verward met de échte Haffner-symfonie (KV.385), én een vioolconcerto. Voor de symfonieversie voegde Leopold pauken toe. Deze serenade is geschreven ter gelegenheid van het huwelijk van Maria Elisabeth ("Liserl") Haffner. Dat jaar schreef hij ook de concertaria "Clarice cara mia sposa" (KV.256) voor een rondreizend Italiaans gezelschap, maar voor welke opera is niet meer bekend.
In januari 1777 schrijft Mozart in Salzburg het klavierconcerto nr.9 in Es, KV.271, voor de Franse pianiste Jeunehomme. Op 16 juli 1777 is een zesde vioolconcerto (in D) gedateerd dat het nummer KV.271a meekreeg, maar waarvan nu vaststaat dat het als dusdanig zeker niet van Mozart is. Volgens musicologen dateren sommige gedeelten zelfs uit de 19de eeuw. Er zit b.v. een duidelijk citaat in uit het ballet "Les petits riens" en dat was op dat moment zelfs nog niet bekend (en de thesis dat het vice versa zou zijn, komt blijkbaar niet eens in aanmerking). Anderzijds zitten er duidelijk Mozartiaanse wendingen in. De meest plausibele verklaring is dat Mozart in Parijs een paar schetsen heeft achtergelaten, die later door Eugène Souzay tot het huidige concerto werden bewerkt.
Een zevende concerto (in Es, KV.268) heeft nog veel minder met Mozart te maken. Het zit zo vol van clichés dat, indien het dan al van Mozart zou zijn, het zeker om een jeugdwerk gaat. Daar staat dan weer tegenover dat de begeleiding veel zwaarder is dan normaal bij Mozart en ook de moeilijkheden van de solopartij zijn veel groter. Eén musicoloog, C.B.Oldman, heeft op basis van de gelijkenissen met de Sinfonia Concertante KV.364 de theorie ontwikkeld dat dit concerto in 1800 is neergeschreven door de violist Johann Friedrich Eck uit München op basis van een herinnering aan de uitvoering van die concertante symfonie. Volgens Einstein zou het eerste deel en het begin van het rondo toch van de hand van Mozart zijn (**).
Op 9 september 1777 schrijft Mozart zonder aanwijsbare reden een "Sancta Maria" (KV.273). Nu moest hij in opdracht van Colloredo wel veel religieuze muziek schrijven, maar dit was duidelijk een religieuze opwelling van hemzelf. Korte tijd daarna vertrekt hij merkwaardig genoeg met zijn moeder op reis. Zijn zus en zijn vader blijven voor één keer eens achter.
Op 13 februari 1778 speelt Mozart in Mannheim (op weg naar Parijs) zijn ouverture tot "Il re pastore" ten huize van de componist Christian Cannabich, van wie ook een symfonie werd uitgevoerd. Daarnaast zong Aloysia Weber, zijn latere schoonzus, maar op dat moment zijn grote, maar onbeantwoorde liefde, twee aria's uit "Lucio Silla". Bovendien werd zijn hoboconcerto KV.314 uitgevoerd, evenals twee klavierconcerti. KV.175 speelde hij zelf, terwijl KV.238 door Rosa, de dochter van Cannabich, werd gespeeld. Naar aanleiding hiervan schrijft Mozart vanuit Mannheim met afgunst over het plaatselijke orkest in vergelijking met de klungelaars uit Salzburg, waarmee hij het moet stellen. Hij is vooral onder de indruk van de klarinetspelers. De "eigenaar" van het orkest, keurvorst Carl Theodor bestelt bij Mozart een opera voor carnaval 1781. Dat zal "Idomeneo" worden.
Op 27 februari brengt hij een bezoek aan de beroemde tenor Raaf, die hij een concertaria aanbiedt (men kan slechts gissen welke) met het verzoek die naar believen te wijzigen. Uiteindelijk neemt de "eccellentissimo cantore" (aldus Metastasio) genoegen met een ingekorte versie.
Wanneer hij op 23 maart in Parijs arriveert, neemt hij contact op met de zwarte violist en componist Joseph Boulogne, chevalier de Saint-Georges (1745-1799), die op dat moment de leiding van het Concert des Amateurs heeft. Deze Saint-Georges is overigens de uitvinder van de "sinfonia concertante" en dat Mozart op dat vlak bij hem in de leer is gegaan, is duidelijk te horen in een passage uit de sinfonia concertante kv.364, die precies dezelfde is als die uit een werk van Saint-Georges, maar dan een halve toon lager. Ondanks zijn huidskleur (en alle maatschappelijke discriminatie die ermee gepaard gaat: zo kon hij niet huwen - al was hij “met zoën latte joengne” wel de minnaar van zowat alle adellijke dames uit Parijs - en de Parijse opera mocht hij ook niet leiden, ook al vond men geen waardige vervanger) had Saint-Georges blijkbaar toch een hoog aanzien, want Mozart zelf moet zich uiteindelijk tevreden stellen met het kwalitatief mindere maar kwantitatief erg grote (57 man, waaronder twee klarinetspelers: Mozart gebruikt ze op die manier voor het eerst, zij het voorzichtig, wellicht omdat hij de spelers niet erg vertrouwt) Concert Spirituel van Joseph Le Gros, die in maart '77 de overleden Leduc is opgevolgd, nadat Gaviniès en Gossec hadden bedankt.
Toch is het Lahoussaye, die Mozarts 31ste symfonie, de "Parijse" (KV.300a of 297), waarvan hij op 12 juni een eerste versie heeft voltooid, zal uitvoeren. Op de repetitie was het orkest zo slecht dat Mozart dreigde diens viool uit zijn handen te grissen als het tijdens het concert ook zo slecht zou zijn, maar het was een succes. Typisch is dat het publiek in applaus uitbarst na een mooie passage. Omdat Mozart dit voorzien had, herneemt hij dezelfde passage nogmaals. En, omdat men graag die "stomme critici" op de korrel neemt, die bij een creatie nooit horen dat het om een meesterwerk gaat, willen we hier wel opmerken dat er één criticus aanwezig was, die blijkbaar Mozart nog kende als kindsterretje en hij schreef dat hij was uitgegroeid tot één der vakkundigste componisten. Le Gros daarentegen had enige reserves over het andante. Alhoewel Mozart het totaal niet eens is met hem, schrijft hij voor een tweede uitvoering op 15 augustus toch een nieuw andante. Aangezien het korter moest zijn, wordt het in sommige uitgaven "andantino" genoemd.
Velen speuren onaflatend naar een "tweede Parijse symfonie", waarover Mozart het op een bepaald moment heeft, maar wellicht was dat één van zijn vroegere symfonieën die hij traditiegetrouw als "nieuw" probeerde te verlappen.
Wolfgangs moeder stierf in Parijs op 3 juli. Als hij daar dan ook een klaviersonate, KV.310, schrijft, hij deze een tragische stemming niet alleen omwille van haar dood, maar ook wegens zijn uitzichtloze situatie.
Als hij half januari opnieuw in Salzburg arriveert, heeft zijn vader ervoor gezorgd dat hij aan de slag kan als hoforganist van graaf Hieronymus Colloredo.
Daarna schreef Mozart zijn 17de klavierconcert. In de cadenza verwerkte Van Immerseel in Gent een paar maten van deze Marseillaise, wat een aantal aandachtige toehoorders deed glimlachen en wat de grappenmaker die Mozart toch wel was, wellicht geapprecieerd zou hebben (wie in het allegro van het 25ste klavierconcerto de latere Marseillaise meent te herkennen, heeft geen ongelijk, ook al zitten we dus nog een paar jaar vóór de Franse Revolutie!). Die cadenza's vormen natuurlijk een probleem op zich. Iemand die graag improviseert, zoals Jos Van Immerseel, beseft ook wel dat wanneer men een opname "voor de eeuwigheid" wenst vast te leggen, dat er dan bepaalde criteria dienen te worden gehanteerd. Zo zal Van Immerseel altijd de cadenza's van Mozart zelf nemen, voor zover hij die (b.v. voor een minder begaafde pianist) heeft uitgeschreven. Anders maakt hij gewoon een drietal opnamen en wordt de beste eruit gekozen. Iemand als Murray Perahia zal zich echter nog meer aan historische bronnen houden. Als er geen partituur van Mozart voorhanden is, dan gebruikt hij b.v. de cadenza die Hummel schreef voor het 22ste concerto of die van Beethoven voor het 20ste. Ook cadenza's door beroemde pianisten als Serkin of Artur Balzam worden door Perahia overgenomen. Wat overblijft (en dat schijnt toch nog heel wat te zijn) dat doet hij dan toch uiteindelijk zelf. (Maar hij noemt dat dan "componeren" i.p.v. "improviseren".)
Ook voor de cadenza's van Mozart zelf moet men echter op zijn hoede zijn. Uit de briefwisseling met zijn zusje Nannerl over het 16de concerto blijkt b.v. dat hij blijkbaar slechts een "geraamte" noteerde en dat er van de pianist werd verwacht er nog een schepje bovenop te doen (Nannerl had zich namelijk erover beklaagd dat de cadenza uit het andante een beetje schraal was; het is natuurlijk godgeklaagd dat Nannerl, die in aanleg bijna even briljant was als Mozart, haar talenten als componiste omwille van de maatschappelijke druk nooit heeft kunnen uitproberen).
Eigenlijk lijkt het natuurlijk niet meer dan logisch dat men de concerten van Mozart uitvoert op een instrument dat hijzelf ook bespeelde, maar de uitvoeringsgeschiedenis heeft ons nu eenmaal gewend gemaakt aan de klank van een vleugelpiano, waarop men sedert de negentiende eeuw de concerto's is gaan spelen. Ondanks het feit dat de "authentieken" het de laatste jaren wel lijken te halen, gaan sommigen toch door met die uitvoeringspraktijk, wellicht omdat deze "commerciëler" is, omdat het gehoor van iemand uit de 20ste eeuw daaraan meer gewend is. Maar dat kan een serieus kunstenaar natuurlijk moeilijk als argument aanvoeren, daarom zegt men dan meestal dat het is omdat, als Mozart de beschikking over een moderne vleugel had gehad, hij zijn concerti voor een Steinway of weet ik veel had gecomponeerd. In die redenering kun je mijns inziens echter net zo goed aanvoeren dat je Mozart op een synthesizer of op elektrische gitaar mag uitvoeren, want het lijdt geen twijfel dat, indien Woolfie in onze tijd had geleefd, hij eerder dààrvoor belangstelling had gehad.
Tijdens de fameuze Mozart-week op Klara, begin 2006, werd de vraag gesteld aan de luisteraars of Mozart op historische instrumenten moest worden gespeeld. Ik was zeer ontgoocheld over de reactie van de meeste luisteraars, die haast woedend negatief reageerden. Maar dat kwam wellicht door dat "moeten" in de vraagstelling.
Ikzelf geef veruit de voorkeur aan "authentieke" uitvoeringen, maar een Murray Perahia of Maria Joao Pires kan ik ook wel appreciëren. Al vind ik dan weer dat Sigiswald Kuijken gelijk heeft als hij zegt: als die op de tippen van hun tenen (eigenlijk vingers) moeten spelen op zo'n Steinway, waarom proberen ze het dan niet liever op een historisch instrument?
Waarop Jos Van Immerseel ongetwijfeld zal antwoorden: omdat ze het niet kunnen.
Op 26 april 1779 voltooit Mozart in Salzburg zijn 32ste symfonie (KV.318). Het is zijn eerste symfonie na zijn mislukte reis naar Parijs. Aangezien het werk veel weg heeft van een ouverture van de Parijse opéra comique zoals van Grétry, heeft men een tijdlang gedacht dat dit de ouverture tot "Thamos" of "Zaide" moet geweest zijn, maar dat is niet zo (ze is in G, terwijl althans voor "Zaide" D logischer zou zijn geweest). Het is wél waar dat het voor het theatergezelschap van Johann Heinrich Böhm was bedoeld, die ook "Thamos" en een Duitse versie van "La finta giardiniera" hebben opgevoerd. Deze groep verbleef op dat moment weliswaar in Augsburg, maar het was Mozarts nichtje Maria Anna Thekla ("Bäsle") die voor de correspondentie instond. Samen met twee aria's leende hij deze symfonie dus uit voor de opera buffa van Bianchi "La Villanella rapita". Trompetten en pauken werden pas toegevoegd voor een latere opvoering in 1785.
"Zaide" had Mozart samen met trompettist Johann Andreas Schachtner geschreven, naar "Der Serail" van Joseph von Friebert. Het Singspiel blijft onafgewerkt omdat door het overlijden van keizerin Maria Theresia de kans op opvoering in Wenen zo goed als nihil is. Hij zet zich dan maar aan het schrijven van "Idomeneo" voor München, maar "Zaide" is toch een duidelijke voorstudie van "Die Entführung aus dem Serail": het eindigt ook reeds met een uitspraak van de sultan die zegt dat "ook Azië edele geesten kan voortbrengen." Alhoewel, "eindigt"? Het oorspronkelijke scenario voorzag nog een coup de théâtre, waarin zou blijken dat het verliefde slavenpaar Zaide en Gomatz uiteindelijk de kinderen van Allazim waren, de bewaker die hen helpt te ontsnappen!
Pas op 27 januari 1866 werd "Zaide" voor het eerst opgevoerd in een productie van de uitgever André, die de manuscripten van Constanze had "gekregen". Hij zorgde ook voor een titel (Mozart had er geen), een ouverture en een finale van zijn eigen hand.
Op 9 juli 1779 voltooit Mozart zijn 33ste symfonie (KV.319). Oorspronkelijk bestaat het werk slechts uit drie delen, het menuet werd pas in 1782 toegevoegd, ter gelegenheid van een concert dat hij in Wenen gaf (vandaar dat het dicht tegen een Ländler aanleunt). In 1784 werd ze voor het eerst gepubliceerd, maar toch bood Mozart ze twee jaar later samen met nog elf andere composities "exclusief" aan aan de prins van Fürstenberg. Deze had het bedrog wel door, maar betaalde Mozart toch het overeengekomen bedrag, want "noblesse oblige".
Nog uit 1779, 3 augustus om precies te zijn, dateert de zogenaamde "Posthoornserenade" (KV.320), waaruit alweer een symfonie in D afkomstig is. Mozart zelf noemde het "Final-Musiken" en dat duidt erop dat het bedoeld was voor afstuderende studenten die een hulde brachten aan aartsbisschop Colloredo.
In 1780 schrijft hij op 29 augustus zijn 34ste symfonie (KV.338), de laatste die hij in Salzburg schrijft, zij het dat hij de symfonie KV.385 (Haffner) wel nog voor Salzburg zal schrijven. Oorspronkelijk had deze symfonie een menuet, maar Mozart scheurde het uit het manuscript, alleen de eerste twaalf maten blijven over, omdat die op de keerzijde stonden van de eerste beweging. Einstein was van oordeel dat het menuet KV.409 dan voor deze symfonie was bedoeld, maar Hogwood zegt dat dit niet kan omdat dit menuet veel te lang is en bovendien een andere bezetting vereist. Nu ja, ook genieën zijn maar mensen.
Op zijn naamdag verrassen een aantal straatmuzikanten Mozart door onder zijn raam een serenade te spelen. Mozart reageert met hen een door hem geschreven serenade voor een sextet van houtblazers (KV.375) ten geschenke te geven.
Op 5 november 1780 vertrekt hij naar München om de productie van "Idomeneo" te leiden. In 1712 werd in Parijs reeds "Idomenée" gecreëerd van André Campra op een libretto van Antoine Danchet, dat vooral in die zin met de latere versie van Mozart verschilt dat het hier slecht afloopt. Het verhaal gaat immers terug op de Trojaanse oorlog, waarbij Idomeneo, de koning van Kreta, op zijn terugkeer in een storm belandt en aan Poseidon belooft de eerste mens die hij zal tegenkomen te offeren als hij de storm zou willen bedaren. Dat blijkt dan zijn zoon Idamante te zijn. Het is duidelijk dat we hier met hetzelfde thema hebben te maken als bij Ifigenia en ook bij het bijbelse Jefta.
Om het allemaal nog wat dramatischer te maken is Idamante op dat moment verliefd op de krijgsgevangen genomen Trojaanse prinses Ilia, terwijl een andere Trojaanse krijgsgevangene Elettra juist op hém verliefd is. Idomeneo tracht aan zijn lot te ontkomen door Idamante met Elettra weg te sturen over zee, maar opnieuw steekt een storm op, waaruit een zeemonster te voorschijn komt. Idamante verslaat het monster maar kan toch niet uitvaren. Als het volk en de priesters de belofte van Idomeneo vernemen, eisen ze dat hij woord houdt, maar Ilia stelt dan voor dat zij in de plaats van Idamante zal sterven. Daarop wordt Idomeneo, die in de versie van Campra eveneens naar de gunsten van Ilia dingt, door de godin Nemesis met waanzin geslagen zodat hij Idamante doodt met een offerbijl. Hierop pleegt Ilia zelfmoord bij Campra, maar niet zo bij Mozart dus, die Neptunus/Poseidon (als voorafspiegeling van de sultan uit "Die Entführung aus dem Serail") zo ontroerd laat zijn, dat hij niet alleen de twee jongelingen in leven laat, maar ook nog Idomeneo verplicht af te treden zodat Idamante koning kan worden. Met Ilia als koningin uiteraard.
De opera van Mozart is gebaseerd op een libretto van abt Giambattista Varesco en toont vooral in het slotkoor de invloed van Gluck en vooral diens librettist Ranieri da Calzabigi, die wel eens de anti-Metastasio wordt genoemd en zich meer op Franse invloeden beriep. Bij zijn beide bezoeken aan Parijs had Mozart immers de Franse barokopera bestudeerd, "niet voor de melodieën," zoals hij zelf schrijft naar zijn leerling Joseph Frank, "maar voor de dramatische effecten". Deze afwijking van de "opera seria" uit zich ook in de karaktertekening van Idomeneo: die is veel menselijker. Het is een vader die vecht voor het lot van zijn zoon i.p.v. zich "heroïsch" naar de wil der goden te schikken. Invloed van Giuseppe Sarti (die zich verzette tegen de "nummer-opera's") vinden we ook in het feit dat Mozart in het recitatief van Idomeneo tekstuele én muzikale echo's laat weerklinken van de aria van Ilia ("Se il padre perdei").
De première had uiteindelijk plaats op 29 januari 1781 met de castraat Vincenzo del Prato in de rol van Idamante. Daarna lopen de meningen uiteen. Volgens sommigen liep er met carnaval reeds een Duitse versie van Andrea Schachtner te Wenen, volgens anderen zou het nog tot de herfst duren vooraleer Johann von Alxinger met een Duitse tekst én een gewijzigde partituur op de proppen kwam. Het zal uiteindelijk de versie van Treitshke uit 1805 zijn die de opera in het Duits een populair succes zal laten worden. Wat niet belet dat er nog alternatieve versies zullen ontstaan, met name van W.von Zuccalmaglio uit 1838, E.Lewicki uit 1904 en natuurlijk van Richard Strauss uit 1931.
Op 16 juli 1782 ging in het nieuwe Burgtheater, dat Jozef II speciaal had laten oprichten voor het opvoeren van het Duitse repertoire, "Die Entführung aus dem Serail" in première. In de aria van Blonde "Welche Wanne, welche Lust" echoot hij het rondo van zijn fluitconcerto, tevens gekend als hoboconcerto, KV.314.
De basis was het stuk "Belmont und Konstanze" dat Christoph Friedrich Bretzner zelf reeds voor Singspiel had bewerkt, in 1781 op muziek gezet door Johann André voor de "Döbbelinsche Theatertruppe" in Berlijn, maar Mozart liet het libretto op zijn eigen duidelijke aanwijzingen nog eens bewerken door de acteur Gottlieb Stephanie de Jonge. De première werd door concurrerende musici verbrod, maar nadien werd het onmiddellijk een groot succes, zoals niemand minder dan Goethe met spijt in het hart kon getuigen want twee jaar daarvoor had ook hij twee Singspiele geschreven, "Erwin und Elmire" en "Jery und Bätely", op muziek gezet door Johann Friedrich Reichart, maar die werden helemaal in de schaduw gezet door Mozart.
Singspiele waren sedert Johann Adam Hiller zeer populair. Hiller was uit Leipzig, maar pikte vooral in op een rage in Berlijn, waar een Engelse "ballad opera", "The devil to pay" van Charles Coffey, in Duitse versie in 1743 zo'n succes was, dat J.G.Standfuss er in eerste instantie een aantal composities aan toevoegde en Hiller in 1766 het Singspiel zijn definitieve vorm gaf.
De Weense Singspiele waren wel iets gesofistikeerder dan de Duitse, ze leunden ook dichter aan bij de opéra comique en de opera buffa. Bretzner was afkomstig uit Leipzig en was helemaal niet ingenomen met Mozarts versie, o.a. omdat Mozart de belachelijke wending dat Belmonte uiteindelijk de verloren zoon van de pasja blijkt te zijn had weggelaten (in Mozarts versie wordt de humanistische houding van de pasja een voorafspiegeling van Sarastro, al herkennen we natuurlijk ook de sultan uit "Floris ende Blancefloer"), maar zoals men weet bestonden auteursrechten nog niet in die tijd en Bretzner kon roepen en tieren zoveel hij wilde.
Anderzijds dekte Bretzner zichzelf in tegen plagiaat door een mededeling te laten afdrukken, nadat hij in 1780 "Adelheit von Veltheim" van Christian Gottlieb Neefes in Frankfurt had gezien. "Blijkbaar waren we, onwetend van elkaar, met hetzelfde onderwerp bezig," aldus Bretzner. Dat Blondchen overigens Engels is, heeft Bretzner blijkbaar gehaald uit "The sultan or a peep into the seraglio", een toneelstuk van Isaac Bickerstaffe uit 1759, op muziek gezet door Augustin Arne, waar ze dan wel Roxeland heet. Muzikaal is "Die Entführung" vooral van belang omdat Mozart hier de klarinetten die hij bij het Mannheim-orkest had gehoord volop introduceert.
De Haffnersymfonie werd eveneens in juli gecommandeerd door vader Mozart, die daarmee het opnemen in de adelstand van Siegmund Haffner wou vieren. De familie Haffner woonde nog altijd in Salzburg, maar Mozart zat reeds in Wenen, waar hij naartoe was "gevlucht" nadat hij nog liever ontslag nàm bij de aartsbisschop van Salzburg dan door hem ontslagen te worden, omdat hij het niet nam als een gewone bediende te worden behandeld die voor Zijne Excellentie een liedeken moest spelen als Zijne Doorluchtige Hoogheid er toevallig zin in had.
Wolfgang schrijft deze 35ste symfonie, de zogenaamde "Haffnersymfonie" (KV.385), met tegenzin. Niet omdat hij zijn jeugdvriend in de steek wilde laten, maar omdat hij volop aan het werken was aan een bewerking van zijn "Entführung aus dem Serail" voor houtblazers. Dat was immers een "hit" aan het worden en snoodaards lagen op de loer om met zo'n bewerking succes te gaan oogsten. Mozart wou hen tegelijk voor zijn en bovendien een beter product afleveren.
Op de koop toe was hij die maand volop aan het verhuizen in het vooruitzicht van zijn huwelijk. "Ik zal doen wat ik kan, het is met de beste bedoelingen," schreef Wolfgang aan zijn vader, "maar ik weiger nu eenmaal minderwaardig materiaal af te leveren". Het is geweten dat Leopold minder scrupules had en bovendien was hij al slecht gezind omdat Wolfgang met Constanze Weber zou trouwen. Toen dat op 4 augustus gebeurde, had Leopold trouwens nog altijd zijn toestemming niet gegeven, dat deed hij maar post factum en met tegenzin een dag later.
Uiteindelijk kwam zelfs in stukken en brokken de symfonie niet op tijd klaar, zij het dat, àls ze af was (op 24 augustus), Leopold wel zo eerlijk was van zijn zoon te feliciteren met het resultaat. Anderzijds is hij nog altijd zo boos dat hij "vergeet" het manuscript terug te sturen tot in februari van het volgende jaar. Wolfgang heeft er hem in niet minder dan vijf brieven moeten om vragen. Toen hij ze uiteindelijk kreeg, was hij ze reeds compleet vergeten en was hij zelf verbaasd over de kwaliteiten ervan.
Voor de uiteindelijke versie verwijderde hij wel de mars en één van de twee menuetten, omdat die louter voor de feestelijkheden bedoeld waren. Anderzijds voegde hij er fluiten en klarinetten aan toe. Tussen haakjes, als we zijn brieven mogen geloven was Woolfie nog maagd toen hij trouwde: Constanzes zus Aloysia had hij dus blijkbaar "gerespecteerd" en hij was (nog?) niet naar prostituées gegaan omdat hij bang was voor een geslachtsziekte.
In Wenen schrijft hij op 28 december 1782 zijn klavierconcerto nr.11 in F, KV.413. Vanaf dan speelde hij op een pianoforte van Anton Walter. Daarvoor weet men het niet precies. Het kan een klavecimbel geweest zijn, maar ook een instrument van Stein. Uit de brieven van Mozart worden we niet veel wijzer, want daaruit blijkt vooral dat hij op het gebied van instrumentenbouw zeker geen genie was. Vaak vertelt hij gewoon klinkklare onzin. Jaja, 't zal sommigen misschien tegenvallen maar ook Mozart was maar een mens. Interessanter is dat in een bepaald thema reeds “Si vol’ baliare, signor contino” uit “Le nozze di Figaro” doorklinkt.
Daarna volgt zijn 12de klavierconcerto (in A, KV.414), waarvan hij zegt: "Alleen voor fijnproevers, al moeten ook leken er iets aan hebben, zonder dat ze precies weten wàt". De trage beweging van het klavierconcerto is opgedragen aan de nagedachtenis van de pas overleden Johann Christian Bach.
Bij de jaarwisseling schrijft hij ook zijn Grosse Messe in c (KV.427). Dat gebeurde zonder verplichting, vanuit een oprecht religieus gevoelen, waarschijnlijk naar aanleiding van de ziekte en de genezing van Constanze, toen nog zijn verloofde, Mozart was daar dus ernstig mee bezig, zij het dan op zijn typische vrijmetselaarsmanier.
Om een of andere reden is de Missa in C (ook wel Grosse Messe genoemd, KV.427) onafgewerkt gebleven. Het Credo geraakt niet verder dan "Et incarnatus est" en een Agnus Dei is er nooit gekomen. Toch is het werk wellicht uitgevoerd in de Benedictijnerabdij van Sankt Peter Stift op 26 oktober 1783 (met Constanze als sopraan en dorpsmuzikanten als aanvulling), maar of en zo ja, wélk Credo en Agnus Dei werd gebruikt, is niet geweten.
Er zijn wel mensen die zich geroepen hebben gevoeld om deze mis te gaan "vervolledigen", maar Sigiswald Kuijken gebruikt een eigen bewerking omdat hij de bestaande ofwel te sober, ofwel te opgesierd vindt. Toch is hij niet van plan zijn eigen bewerking uit te geven. "Dat ligt niet in mijn aard. Dat laat ik liever aan de musicologen over, dan doen ze ook eens iets nuttigs."
Kyrie en Gloria werden door Mozart zelf in 1785 bewerkt tot de cantate "Davide penitente" (KV.469) in opdracht van de Wiener Tonkünstler Sozietät, die de opbrengst zou aanwenden in een soort van pensioenfonds voor musici, waarvan Mozart lid wilde worden.
Op 22 januari 1783 volgt, nog steeds in Wenen, het klavierconcerto nr.13 in C, KV.415. Daarna volgt "Mia speranza adorata" (KV.416) voor Aloysia Weber (nu Lange) in januari 1783. De tekst heeft Mozart ontleend aan de opera "Zemira" van Pasquale Anfossi.
"No, no, che non sei capace" (KV 419) was een aria die fungeerde als ingevoegd nummer in de opera "Il curioso indiscreto" van Pasquale Anfossi. Mozart componeerde de aria speciaal voor Aloysia Lange. Hij bracht echter een schandaal teweeg in de operamiddens van het Weense hof: de Italiaanse factie was misnoegd over wat haar een grove belediging leek. "Mozart wil de opera van Anfossi verbeteren," zei men. Op aandringen van Mozart werd een notitie gedrukt waarin hij verklaarde dat het niet in zijn bedoeling lag om de professionele etiquette te schenden.
Met de Haffner-symfonie opende Mozart een concert op 23 maart dat door de keizer werd bijgewoond en dat een geweldige triomf was voor Mozart. Hij speelde zelf pianoforte in de concerti KV.415 en 175 en voor improvisaties op Paisiello ("I filosofi immaginarii", KV.398) en Gluck ("La rencontre imprévue", KV.455). Daarnaast waren er ook nog concertaria's (door Aloyia) als "Misera, dove son" (KV.369) en "Mia speranza adorata" (KV.416) en aria's uit "Idomeneo" en "Lucio Silla".
Wolfgang beloofde zijn vader ondertussen dat hij naar Salzburg zou komen om zijn bruid voor te stellen, maar hij deed het niet uit schrik te worden gearresteerd. Pas toen zijn vader hem op dat vlak kon geruststellen reisde hij in juli 1783 naar zijn geboortestad, waar hij tot oktober verbleef. Op de terugweg passeert hij nog eens langs het klooster van Lambach, waar hij orgel speelt en de abt (Amand Schickmayr) ontzettend blij is van hem nog eens te zien.
Daarna begaf hij zich naar Linz om een operavoorstelling bij te wonen. Daar werd hij opgemerkt door de jonge graaf van Thun, die hem bijna "dwong" om zijn intrek te nemen in zijn kasteel. Om die gastvrijheid te beantwoorden voelde Mozart zich verplicht een concert te geven, maar aangezien hij geen symfonieën bij had, schreef hij maar een nieuwe, zijn 36ste symfonie (KV.425), uiteraard bekend als "de Linzer". De geest van Joseph Haydn is aanwezig in de trage inleiding, iets wat diens kenmerk was maar voor Mozart is dit eerder uitzonderlijk, terwijl in het andante Mozart een nieuwigheid invoert, namelijk pauken en trompetten. Het is vooral Beethoven die op deze nieuwigheid zal inspelen.
Ondanks deze vernieuwingen speelden de muzikanten (wellicht die van de genoemde opera) de symfonie op zicht en daarnaast bracht Wolfgang ook nog een symfonie van Michael Haydn, waarvoor hij een langzame inleiding had geschreven en waardoor die lange tijd aan hem is toegeschreven als zijn 37ste symfonie (KV.444 of 425a). Zoals gewoonlijk werd het programma verder uitgebreid met een paar klavierconcerti en wat concertaria's, zo b.v. "Misero! o sogno... Aura, che intorno spiri" (KV.431 of 425b). Op 1 april speelt hij zelf de symfonie nog eens in het Burgtheater, terwijl zijn vader ze op 15 mei in Salzburg uitvoert. Net als de even populaire Haffnersymfonie zat ook deze symfonie in het "exclusieve" pakket voor prins Fürstenberg!
In 1784 verpacht Graaf Nostiz het Praagse National-Theater aan de impressario Pasquale Bondini, die een grote voorkeur had voor Italiaanse opera (uiteraard), maar ook voor Mozart. Hoe populair die nog altijd was, blijkt o.m. uit het feit dat Christian Ludwig Dieter in Stuttgart een nieuwe muziek schrijft op "Die Entführung aus dem Serail" van Bretzner, maar geen enkele kans maakt.
Mozart schrijft op 9 februari 1784 in Wenen het klavierconcerto nr.14 in Es, KV.449, gevolgd op 15 maart door het klavierconcerto nr.15 in Bes, KV.450. Vanaf hier schrijft hij voor een grotere bezetting. Op 22 maart schrijft hij het klavierconcerto nr.16 in D, KV.451, op 12 april 1784 het klavierconcerto nr.17 in G, KV.453, en op 30 september 1784 het klavierconcerto nr.18 in B, KV.456, dat zou geschreven zijn voor een blinde pianiste, die toen als een grote virtuoos bekend stond. Op 11 december 1784 volgt dan het klavierconcerto nr.19 in F, KV.459. Tussendoor schrijft hij de klaviersonate KV.457, waarvan het adagio (na zowat 2'30") duidelijk aan de oorsprong heeft gelegen van het beroemde adagio uit de Sonate Pathétique van Beethoven.
Op 15 januari 1785 vindt ten huize Mozart de uitvoering van drie strijkkwartetten plaats (KV.387, 421 en 428). Als op 11 februari vader Leopold op bezoek komt, worden 's anderendaags nog eens drie strijkkwartetten uitgevoerd (KV.458, 464 en 465). Het is dan dat Joseph Haydn tegen Leopold zegt dat hij Wolfgang de grootste levende componist vindt. Diezelfde dag nog speelt Woolfie in het Casino zijn klavierconcert nr.20 (KV.466). De inkt van de kopieën voor de muzikanten was nog nat, laat staan dat er eerst werd gerepeteerd! Toch is dit een typisch "Sturm und Drang"-concerto, waarin de muzikanten geconfronteerd werden met allerlei nieuwigheden. Beethoven, de "revolutionair", nam het op zijn repertoire en schreef er een paar eigen cadenzen bij. Ook Brahms en Wolfgangs zoon Franz Xaver schreven cadenzen, want Mozart zelf heeft de zijne nooit op papier gezet.
9 maart 1785: concerto voor klavier nr.21 in C, KV.467, dat vooral bekendheid zou krijgen als filmmuziek voor "Elvira Madigan" en dat dan ook de inspiratie werd voor een aantal popsongs, zoals "Song sung blue" van Neil Diamond.
In november 1785 schrijft Mozart de "Maurerische Trauermusik" voor twee overleden logebroeders, Hertog von Mecklenburg-Strelitz en Graaf Esterhazy von Galantha.
16 december: concerto voor klavier nr.22 in Es, KV.482. Musicologen beweren wel eens dat de pianoconcerten van Mozart eigenlijk nog het best te vergelijken zijn met zijn opera's, waarbij de menselijke stem uiteraard vervangen wordt door het klavier. En inderdaad, in zijn latere concerten kunnen we vaak echo's horen die ons aan bepaalde operapassages herinneren. Zo b.v. de twee paartjes in de tuin in "Cosi fan tutte" in dit 22ste concerto.
Op 2 maart 1786 voltooit hij zijn 23ste klavierconcerto (in A, KV.488), waarin we de aria van Barbarina uit "Le nozze di Figaro" herkennen, terwijl de gravin "verborgen" zit in het 24ste (in c, KV.491), dat hij op 24 maart voltooide. Tussenin wordt in besloten kring ten huize van vorst Karl Auersperg "Idomeneo" hernomen en hiervoor schrijft Mozart de aria "Non temer, amato bene" (KV.490).
Dat 23ste concerto verscheen in 1997 op de CD "Mozart l'Egyptien" van Hughes de Courson (ex-lid van de folkgroep Malicorne) in een versie voor oud (een Arabische luit, bespeeld door Henri Agnel) en piano (Marib Angelov) en orkest. De idee om Mozart "op z'n Turks" te laten uitvoeren (nadat de Courson met "Lambarena" reeds een verbinding tussen Bach en Afrikaanse muziek had gemaakt), komt natuurlijk voort uit Mozarts liefde voor de janitsarenmuziek, maar ook uit het feit dat de vrijmetselarij veel symbolen aan het oude Egypte heeft ontleend.
Volgens bepaalde bronnen zou de opvoering van de rebelse "Nozze di Figaro" (KV.492) het begin van het einde van Mozarts roem en fortuin hebben ingeluid. Het is soms moeilijk om in de vervelende Graaf Almaviva de min of meer sympathieke rokkenjager uit "De barbier van Sevilla" te zien (wat dus voorafgaat aan het verhaal van de Nozze, maar pas later werd gecomponeerd door Rossini), maar er is een theorie die zegt dat Rosina in hem eigenlijk de arme student Lindoro zag, voor wie hij zich uitgeeft en dat in potentie dus alle problemen met de adellijke graaf reeds aanwezig waren.
In het Mozart-jaar heb de opera in niet minder dan vier verschillende versies gezien. Eender welke andere opera zou ik reeds goed beu zijn, maar deze opera is te goed om ooit beu te worden. En de verhalen van Beaumarchais trouwens ook niet. Deze Franse auteur, die daarnaast ook nog geheim agent, politicus, wapenhandelaar en speculant was, vertaalde de opstandige gevoelens die aan de grondslag van de Franse revolutie lagen naar het theater toe en voor Mozart maakte Lorenzo da Ponte daar een libretto van.
De ontmoeting met Lorenzo da Ponte (1749-1838) was het beste wat Mozart kon overkomen. Deze fijnzinnige schrijver paste helemaal bij de componist. Ook op privévlak. In 1779 was da Ponte immers verbannen uit Venetië wegens libertijns gedrag. Als priester nota bene. Na de dood van Mozart zou da Ponte overigens in Amerika diens faam uitdragen.
In Wenen was da Ponte echter hofdichter en zo kreeg hij het gedaan dat de opera er sowieso kwam, want vooraf had Jozef II reeds zijn afkeer uitgesproken voor het plan dat Mozart had opgevat om van dit "revolutionaire" toneelstuk een opera te maken. Da Ponte streek de plooien dus glad, maar toch ook weer niet te glad. Sommige van de aria's zijn inderdaad zo rebels dat het eigenlijk niet te verwonderen is dat Mozart de wind van voren kreeg.
Geen aandacht besteden aan de theatrale eisen van het werk zou trouwens ook niet naar de zin geweest zijn van Mozart zelf, die volgens de Zweedse dirigent Arnold Östman ook 'regisseur' was (in zijn muziek dan wel te verstaan) en een aanhanger van de Franse acteerstijl, die zeer levendig en zoveel mogelijk realistisch was.
Daarvan kreeg ik zowaar een voorbeeld in de versie van de Opéra Royal de Wallonie. Hier was er meer theatraliteit, al begon het al meteen slecht. Na het eerste duet diende de vertoning reeds te worden onderbroken omdat het doek weigerde verder open te gaan. Aangezien een "vondst" van regisseur Pierre Fléta erin bestond dat er voor elk bedrijf een reusachtige klok de tijd aangaf, noteerde ik reeds: "Het begon nog maar en we wisten al hoe laat het was." Gelukkig heb ik dit later moeten inslikken. (Deze klok was misschien een referentie aan de première van die andere Figaro-opera, "Il barbiere di Siviglia" van Rossini, waarbij er voor het eerst een reusachtige klok boven het toneel hing, een duidelijk teken aan de wand dat de burgerlijke tijd was aangebroken.)
Maar de zangers waren goed en zij hebben op de duur de voorstelling niet enkel gered, maar in een ontroerend laatste bedrijf (herinner u de ontroering van Salieri, zoals die door Murray Abraham gestalte wordt gegeven in "Amadeus") zelfs nog tot een climax opgevoerd. Als je dat echter zo bekijkt, moet je op de eerste plaats toch toegeven welke prachtige muziek die goeie ouwe Woolfie voor deze rollen heeft weggelegd.
In het 25ste klavierconcerto (in C, KV.503), dat hij op 4 december voltooide, herkennen we reeds een voorafschaduwing van het feest in “Don Giovanni”. Zijn trio voor piano, altviool en klarinet, het fameuze Kegelstatt-trio, werd gecomponeerd voor de familie Jacquin, wier dochter Franziska tot zijn favoriete leerlingen behoorde, n.a.v. een spelletje kegelen in 1786. Het werd uitgevoerd door Franziska samen met klarinettist Anton Stadler en Mozart zelf speelde de altviool: charmant, zonder overdreven virtuositeit. Het menuet wordt wel als voorbeeld van Mozarts 'demonisme' gegeven: een zeer ongewone bezetting die we enkel in de romantiek, met name bij Robert Schumann, terugvinden.
Het is ook dat jaar dat hij in Wenen merkwaardig genoeg zijn 38ste symfonie schrijft die nochtans als de "Praagse" de geschiedenis is ingegaan (KV.504), aangezien hij van 4 oktober 1787 tot na nieuwjaar in Praag verbleef voor de première van "Don Giovanni" (KV.527), terwijl de Bondini Compagnie een hele winter lang met succes de "Nozze" bleef opvoeren. Een vooraanstaand Tsjechisch componist, Kucharz, schreef er een pianoversie van, terwijl mindere goden het ook bewerkten voor blazers, voor een kwintet, voor harp in 't café, als Duitse dansen.
In Praag ontmoette Mozart opnieuw de graaf van Thun, die daar een optrekje had, en om dit te vieren voerde hij met diens privé-orkest nogmaals de Linzer symfonie uit. Een paar dagen later voerde hij ze met het opera-orkest, geleid door Strobach, overigens nog eens uit, maar dan om zijn eigen zak te spijzen. Dat lukte hem hier aardig, wat stilaan uitzonderlijk werd. In Wenen b.v. was Mozart volledig "out". In Praag werd Mozart vooral "opgevangen" door Franz Xaver Niemetschek, die na zijn dood trouwens de opvoeding van zijn zoon Carl zou verzorgen. De trage beweging van de klaviersonate (KV.526) is opgedragen aan de nagedachtenis van de pas overleden Carl Friedrich Abel.
Door het overweldigende succes van "Le Nozze" kreeg Mozart van het Praagse hoftheater opdracht een nieuwe opera te schrijven. Op voorstel van Da Ponte besloot Mozart de legendarische Don Juan tot onderwerp te nemen. Da Ponte deed dit vooral omdat de opera "Don Giovanni Tenorio" van Giuseppe Gazzaniga nog maar pas in Venetië in première was gegaan en hij nam bijna woord voor woord het libretto hiervoor van Giovanni Bertati over. Uit Tirso de Molino had Bertati de adellijke Donna Anna overgenomen en uit Molières "Don Juan" de burgerlijke Donna Elvira. Daarbij voegen Mozart en da Ponte dan nog het boerenpaar Zerlina en Masetto en vooral Leporello om het geheel volkser te maken en tegelijk aan te tonen dat Don Juan geen standenverschil hanteerde als het om vrouwen versieren ging.
Mozart gaat op diezelfde toon verder door in de balscène verschillende muziekgenres door elkaar te brengen als hulde aan Jozef II die met zijn redoute-bals ook de mensen uit alle standen wilde samenbrengen. Vandaar ook dat Mozart de "hits" van dat ogenblik citeert, waaronder zeer terecht zijn eigen "Nozze". Voor de figuur van Leporello kregen Mozart en da Ponte ook raadgevingen van niemand minder dan Giacomo Casanova (1725-1798), die de première bijwoonde en zeer enthousiast was. Er was dus zeker een flinke scheut erotiek aanwezig en van alle opvoeringen die ik heb gezien was dat het meest het geval in de versie van de Mexicaanse vrouwen van de Compagnie Les Divas in het Brusselse Teater 140.
Onder leiding van de Mexicaanse regisseuse en actrice Jesusa Rodriguez voerden zeven vrouwen "Donna Giovanni" op, een feest van de zinnelijkheid, die bij alle naaktheid op het toneel nooit afglijdt naar pornografie.
"Toen wij in 1982 met het werk begonnen, wilden wij het stuk voor een vriendin maken", vertelt Jesusa Rodriguez. "Voor Fiona Alexander, een medewerkster van de Spaanse filmregisseur Carlos Saura (onder andere de maker van "Carmen"), die "Don Giovanni" voor de opera in Mexico wilde ensceneren, maar bij een ongeval het leven liet. Een concept had ze nog niet. Alleen het idee om de vrouwen die in deze opera voorkomen wat meer naar voren te halen. Ik heb met veel regisseurs samengewerkt. En daaronder zeer goede. Maar ook al waren zij briljant, toch kwam er een ogenblik waarop onze visies uiteenliepen. In het bijzonder bij de interpretatie van vrouwenrollen ontstaat er bij de mannen iets kunstmatigs. Wij vrouwen zijn echter vol intuïtie, compleet, zinnelijk, levend van kop tot teen. Dat wilden wij eindelijk op het toneel brengen".
In de enscenering van de Mexicaanse Divas is "Donna Giovanni" de ideale minnaar. Een uitvinding van vrouwen, hun schepping, een product van hun zinnelijkheid. Alle vrouwen die op het toneel verschijnen zijn Giovanni. Afwisselend, bij open doek en in razend tempo verwisselen zij van kostuum. Alleen Leporello blijft Leporello.
En dat alles onder de ogen van de heilige Teresa van Avila. Het gezicht van het marmeren beeld van Gian Lorenzo Bernini, een tot reusachtige afmetingen vergroot detail vormt het decor. Heilige vervoering als uitdrukking van extatische erotiek (denk aan de Hadewijch van Frieda Pittoors). Steeds weer werden trouwens in deze enscenering schilderijen geciteerd, nagebootst (bijvoorbeeld Cranach, Botticelli, Manet).
Mozarts ensemble-scènes in "Don Giovanni" behoren muzikaal tot de allermoeilijksten die bestaan. En behalve Regina Orozco, die Leporello speelt, beschikt geen van de actrices over een operastem. Niettemin is alles partituurgetrouw te horen. Maat, tempo, ritme en melodievoering, vrijelijk gebracht in een gescandeerde spreekwijze. Enig begeleidingsinstrument, dat een heel orkest vervangt, is een piano.
We zouden deze vrouwen ook “heksen” kunnen noemen, maar dan in de moderne “wicca”-betekenis van het woord. Het al dan niet vermeende demonisme bij Mozart vinden we inderdaad vooral terug in zijn opera's en dan natuurlijk het meest in "Don Giovanni". Greta Haenen noemt het de "dichotomie tussen galanterie en demonisme bij Mozart".
Het verhaal gaat terug op een zekere Don Juan Tenorio (maar dus niet de “historische” Don Juan) die op een nacht commandant Ullos doodde na zijn dochter te hebben geschaakt. De volksmythe dat Don Juan zijn slachtoffer ook nog in zijn graf ging beledigen, waarop het standbeeld hem meesleepte naar de hel, werd er haast onmiddellijk aan toegevoegd. Toch moeten we opletten met overhaaste conclusies, zoals Greta terecht opmerkt, want in een catalogus van zijn eigen werk noemde Mozart "Don Giovanni" een opera buffo. Het optimistische slot is er dus zeker niet "in opdracht" aangenaaid, zoals aanhangers van de "demonistische visie" beweren (waartoe ikzelf ook behoorde, moet ik eerlijk toegeven). Bovendien is het toch ook weer een uiting van het antifeminisme van Mozart. Het zou duren tot de naakte versie van de Mexicaanse "Divas" (Jesusa Rodriguez en Liliana Felipe) vooraleer we met "Donna Giovanni" een feministische versie te zien krijgen.
Voor de opvoering in Wenen op 7 mei 1788 van "Don Giovanni" wijzigden Mozart en Da Ponte het tweede bedrijf: de aria's van Leporello en Don Ottavio (de plaatselijke tenor kon "Il mio tesoro" niet aan en kreeg in het eerste bedrijf dan "Dalla sua pace" in ruil) vielen weg en in de plaats kwam een duet, waarin Zerlina Leporello vastbindt en hem bedreigt met een scheermes. Alhoewel het geen succes was, schrijft hij toch een bisnummer bij deze Weense uitvoering namelijk het concertduet "Per queste due manine" (KV.540b).
De aria van Elvira uit "Don Giovanni" zit in het 26ste klavierconcerto (in D, KV.537), dat hij zou hebben voltooid op 24 februari 1788, maar dit was allicht nog niet eens het geval een jaar later op de eerste uitvoering op 14 april 1789 in Dresden. Eigenlijk is pas in 1794 een volledige uitgave voorhanden door Johann André, die wellicht eigenhandig de ontbrekende solopartij heeft aangevuld, als het al niet Constanze is geweest! Dit concerto wordt het "Krönungskonzert" genoemd, omdat Mozart het op 8 oktober 1790 heeft gespeeld ten tijde van de kroning van Leopold II (die als opvolger van Jozef II al sedert februari "in dienst" was) te Frankfurt am Main. Met de kroning zelf heeft het als dusdanig niets te maken, daarvoor had men een beroep gedaan op... Salieri. Mozart was zelfs niet als toeschouwer uitgenodigd. Overigens was Mozarts démarche tevergeefs: er daagde weinig volk op. Dit was immers eerder een mondaine aangelegenheid dan één voor muziekliefhebbers.
Ondertussen was Gluck overleden, zodat Mozart op 7 december 1787 door keizer Jozef II werd benoemd tot hofcomponist. Alleen werd de bezoldiging herleid van 2.000 gulden (die Gluck ontving) naar 800...
In 1788 schrijft Mozart in Wenen ook zijn drie laatste symfonieën: de 39ste (KV.543), de 40ste (KV.550) en de 41ste (KV.551). Men weet niet voor welke orkesten ze bedoeld waren (volgens sommigen werden ze nooit uitgevoerd tijdens zijn leven), zodat men veronderstelt dat ze "vanuit een creatieve drang" werden geschreven en dat ze wel degelijk als "trilogie" waren bedoeld.
Aangezien Mozart het in die tijd al hard te verduren had, kan men moeilijk aannemen dat hij zich met dergelijke "futiliteiten" zou bezighouden. Het is veel plausibeler dat hij ze heeft geschreven om ze via subscripties uitgevoerd te krijgen, maar dat er te weinig volk op afkwam. Dat was overigens de laatste keer dat hij in Wenen nog een poging ondernam om zijn muziek op die manier uitgevoerd te krijgen. Wél wilde hij naar Engeland (zoals Haydn hem enige tijd later zou nadoen), omdat dit "het beloofde land" was voor componisten, maar toch slaagt Mozart er niet in ook dit gefinancierd te krijgen. Hij maakt dan maar een tournee door Duitsland, waarop hij deze drie symfonieën wellicht wél heeft gespeeld. Ook deze tournee was geen succes.
Na zijn dood werd de fameuze veertigste symfonie wel degelijk onmiddellijk als een "hit" erkend. Joseph Haydn citeerde de trage beweging in zijn "Jahreszeiten" bij de woorden "je zomerse kracht is uitgeput", waarmee hij wellicht zijn te jong gestorven collega wilde in herinnering brengen. Het menuet van zijn kant diende als basis voor het menuet van Schubert voor zijn vijfde symfonie. De typisch "romantische" uitvoeringspraktijk van deze symfonie wordt toegeschreven aan Wagner.
De 41ste wordt ook wel Jupiter-symfonie genoemd, een benaming die in Londen is ontstaan. Volgens Mozarts zoon is het violist en dirigent Johann Peter Salomon (de sponsor van Haydn) die deze bijnaam heeft uitgevonden. Hij werd voor het eerst gebruikt in 1823 toen Muzio Clementi in Londen zijn pianoversie van deze symfonie uitgaf. Men vermoedt dat de nogal pompeuze opening aan Salomon de naam van de Romeinse oppergodheid heeft ingefluisterd.
"Mozart is de voorloper van de romantiek," zegt Sigiswald Kuijken. "Maar dan op zo'n manier dat het toch boeiend blijft, want wat romantici als Wagner of Liszt denken over zichzelf te moeten vertellen, vind ik niet steeds zo interessant. Mozart legt wel de nadruk op de eigen beleving, maar via hemzelf gaat het eigenlijk over de hele mensheid. Op die manier is hij trouwens ook een kind van zijn tijd, al konden de restricties die het individu werden opgelegd toch ook wel tot heel mooie dingen leiden. Maar het werd wel tijd dat het gedaan was. Die revolutie is er in 1789 niet voor niets gekomen!"
"Cosi fan tutte" werd gecreëerd op 26 januari 1790 in het Weense Burgtheater, waar dus ook "Die Entführung aus dem Serail" in première was gegaan. Dat jaar probeerde in Biberach Justin Heinrich Knecht nieuwe muziek te zetten op de tekst van Stephanie, maar Mozarts populariteit verhinderde de mogelijkheid op enig succes. Ook "Le nozze" was een groot succes geweest zodat Keizer Jozef II aan Mozart en da Ponte een nieuwe opdracht had gegeven voor het schrijven van een opera, doch deze keer gebaseerd op een waar verhaal.
Aangezien in die tijd in Wenen het verhaal de ronde deed van twee officieren die tijdens een gemaskerd bal op de weddenschap van een oude cynicus ingingen, kwamen Mozart en de Ponte al vlug bij "Cosi" uit, ook al omdat in de Nozze Don Basilio zingt "Cosi fan tutte le belle, non c'é alcuna noveltà". De muziek bij deze frase leverde trouwens ook het materiaal voor de ouverture van de nieuwe opera! De namen werden gehaald uit "Orlando Furioso", waarin in de 39ste zang een gelijkaardig verhaal voorkomt.
Aangezien op dat moment (nl. sedert 9 februari 1788) ook de Turkse oorlog aan de gang was, verwijderde da Ponte zich van het gegeven van het gemaskerd bal en verplaatste het naar de oorlogsomstandigheden. Wat het in de grond inderdaad een triest verhaal maakt.
Da Ponte voert dus twee vrienden ten tonele, Ferrando en Guglielmo, die verloofd zijn met twee zussen: Ferrando met Dorabella en Guglielmo met Fiordiligi. Don Alfonso gaat met hen een weddenschap aan om te bewijzen dat de trouw van de beide meisjes, "zoals die van alle vrouwen", maar schijn is. Hij laat de loverboys naar de oorlog vertrekken, terwijl ze even later weerkeren vermomd als "Albanezen". Nu schakelt hij het ondeugende kamermeisje Despina in om haar geslachtsgenoten aan te manen "wat van het leven te profiteren, want dat doen hun verloofden zeker ook". En wie weet of de would be soldaten ooit nog wel behouden weerkeren?
Oorspronkelijk lukt het niet, maar als ze veinzen zelfmoord te plegen en door een vermomde Despina met de methode van Mesmer (als charlatan naar Parijs verbannen maar nog steeds een vriend van Mozart) weer tot leven worden gewekt, gaat het al wat beter. De lichtzinnige Dorabella heeft niet zo heel veel overtuigingskracht nodig om er met zo'n leuke Albanees vandoor te gaan. Toevallig blijkt dat echter Guglielmo te zijn, daarom is de overgave van Fiordiligi aan de vermomde Ferrando nadien eigenlijk nog tragischer, want dit koppel blijkt eigenlijk goed bij elkaar te passen.
Als Don Alfonso op het einde de komedie onthult, laten de meest progressieve regisseurs (gelukkig ook François de Carpentries in de Munt) dan ook nieuw ontstane paartjes verder gaan, terwijl de conservatieven een beetje ongeloofwaardig terugkeren naar het uitgangspunt. In het libretto staat dat de mannen de vrouwen "vergiffenis schenken", maar dat wil daarom niet noodzakelijk zeggen dat men terugkeert naar de originele koppeltjes!
De meeste regisseurs laten op het einde dan ook "gelouterde" koppels zien, maar bij de versie van het Onafhankelijk Toneel waren Ferrando en Fiordiligi juist gelukkiger na hun ervaring, terwijl Dorabella, die ook bij Mozart sceptischer is over "eeuwige trouw", wel haar twijfels heeft of ze met Guglielmo, eigenlijk toch een verleider "van nature", een heel leven zal doorgaan (tussen haakjes: zij verkleedden zich niet in Albanezen maar in Japanners, omdat daar anno 1990 meer mysterieuze erotiek van uitgaat dan van de islam, aldus regisseur Gerrit Timmers).
Het dichtste bij een komische interpretatie kwam de Amerikaan Peter Sellars met zijn snackbar-enscenering. Het "duel" met de patattenmesjes is onvergetelijk, evenals de "bella serenata" die een van de minnaars brengt met het zoutvat als "soundmix"-mikro. Hij werd in deze interpretatie nagevolgd door zijn landgenoot David Miller, die zelfs de American Football-uitrusting van Cherubino uit Sellars' "Nozze" heeft overgenomen. Hij verandert hiervoor bovendien (oh heiligschennis!) lichtjes de tekst: het "campo marziale" wordt een "campo sportivo". Niet voor niets is Miller nog Sellars' assistent geweest...
Het opmerkelijke is wel dat ze de Football-maskers dragen als ze "gewoon" zijn, dus als "Albanezen" ontdekken de meisjes voor het eerst het ware gezicht van hun minnaars! Miller begeleidde een voor de rest noodzakelijk sobere voorstelling in het Brusselse "Nouveau Théâtre de Belgique" aan de vleugel, omdat het hier een eindejaarswerk van studenten betrof van het conservatorium van Luik (december 1992, maar eigenlijk een herneming uit mei 1991).
Kort voor de Miller-enscenering was in de Nederlandse Opera te Amsterdam Harnoncourts "Cosi fan tutte" hernomen met o.a. Charlotte Margiono. De regie was hier van Jürgen Flimm. Het begon met een "déjeuner sur l'herbe", waarin het naakte meisje eigenlijk erg vrouw-onvriendelijk wordt bejegend, maar het is ook een vrouw-onvriendelijk stuk natuurlijk. Flimm werkte met een geprojecteerde vertaling, maar dan wel zo hoog dat je niet tegelijk naar de scène kon kijken én de vertaling lezen.
Het gebruik van commedia dell'arte-figuren (ook voor het koor) was een beetje goedkoop, net als de doolhof op de grond, die om zichtbaar te zijn dan ook nog diende te worden gekanteld, waardoor de zangers enige problemen ondervonden. Ook de kostuums waren allesbehalve, vooral in het geval van Despina, maar bij Dorabella vormde het wel een leuk contrast: onder haar "rouwkleed" draagt ze immers een wulps doorzichtig ding.
Op het einde werden de koppeltjes hersteld, maar tijdens de slotaria zweren de meisjes trouw aan beide mannen. Bovendien verbergt een zwart doek (op onhandige wijze) de blauwe hemel. Opvallend was dat Harnoncourt hier geen "Mozartiaans" orkest gebruikte, maar wel een vrij uitgebreide bezetting. Het orkest waarmee Mozart zelf moest werken, was daarentegen niet erg spectaculair, op uitzondering dan van de klarinetten, die werden immers gespeeld door de broertjes Stadler, waarvoor Mozart niet lang daarna (eigenlijk alleen voor Anton) zijn beroemd concerto en kwintet zal componeren.
Er zaten ongetwijfeld ook autobiografische elementen in het stuk. Vergeten we niet dat ook Mozart zelf gehuwd was met de zus van het meisje waarop hij écht verliefd was. Volgens Peter Sellars legt hij zijn eigen gewetensnood in de mond van Ferrando. Mozart liet het stuk dan ook doelbewust door twee zusjes (Ferraresi, waarvan er één wel Villeneuve heet, omdat dit de naam van haar man was, maar het betekent niet dat ze van Ferrara zijn, zoals sommigen wel eens beweren) creëren. Fiordiligi was overigens de maîtresse van da Ponte en ook Alfonso en Despina waren man en vrouw.
Op oudejaarsavond van 1789 had Mozart Joseph Haydn en de koopman Puchberg bij hem thuis uitgenodigd om naar een pianorepetitie van "Cosi" te komen luisteren. Het was de tijd dat hij Puchberg letterlijk om geld smeekte, ook omdat hij bang was dat Constanze hem zou verlaten omwille van zijn armoedig bestaan (zie brief uit augustus 1789).
Vergeten we bovendien ook niet dat we nog volop in de dweperige periode zitten in de nasleep van Goethes "Werther", al is ook het rumoer rond "Les liaisons dangereuses" (1782) nog niet verstomd, die ook op weddenschappen rond veroveringen draaide (zelfs Salieri voert in "La grotta di Trofonio" een partnerruil ten tonele, zij het veroorzaakt door een heks die de verliefden onherkenbaar maakte). Da Ponte "vertaalde" dit dan ook naar gewaagde grappen: "Hebben zij een goed gevulde beurs?" "Zij hebben alles wat een fatsoenlijke dame zich maar wensen kan."
Maar hoe revolutionair deze opera ook mag geweest zijn, Mozart hield zich wel aan het typische opera-schema: de sopraan houdt van de bariton en de mezzo van de tenor (alhoewel John Eliot Gardiner Dorabella toch ook door een sopraan laat zingen). Toch wonnen de conservatieven het pleit, al werden ze daarbij geholpen door het toeval dat de keizer kort na de première stierf. Volgens sommigen is precies door de ziekte van de keizer het verhaal onjuist dat Mozart en da Ponte op suggestie van hemzelf van een waar verhaal waren vertrokken.
Op dat moment waren er al tien opvoeringen geweest want de opera sloeg wel aan bij "het gewone volk". Maar daarna zorgden moraalridders ervoor dat de opera meer dan een eeuw lang zo goed als nooit meer werd uitgevoerd, tenzij met een totaal nieuwe tekst, die niets meer vandoen had met het origineel. Men viel o.a. terug op "Love's Labour's Lost" van Shakespeare of "La dama duende" van Calderon, of nog erger: men maakte er een patriottisch drama van zoals in Frankfurt met "Guerillas" in 1837 en een andere versie uit die tijd heette zelfs "Weibertreue oder die Mädchen von Flandern" (Bretzner), omdat Vlaamse meisjes blijkbaar voor hun ontrouw bekend stonden. De verdienste het origineel in eer te herstellen komt uiteindelijk niemand minder dan Richard Strauss toe (al houden de Britten het natuurlijk eerder bij de versie van Thomas Beecham in 1910).
Op 5 januari 1791 voltooide Mozart zijn 27ste klavierconcerto (in B, KV.595). Zoals gezegd is het op dat moment reeds duidelijk dat hij niet meer “Populaire Stef” is. Daarom is het (in het licht van de latere gebeurtenissen) des te opmerkelijker dat Antonio Salieri op 16 en 17 april wel met een groot orkest, waarvan o.m. weer Johann en Anton Stadler deel uitmaken, één van zijn symfonieën uitvoert op het jaarlijkse benefietconcert van de muzikantenvereniging (ten voordele van weduwen en wezen van muzikanten), alhoewel het, toegegeven, wel een traditie was dat zoveel mogelijk "mensen uit het vak" aan deze manifestatie deelnamen.
Daarna volgen drie kwintetten, de KV.613a-Anh.81, KV.613b-Anh.82 en KV.614 en twee composities voor glasharmonica (KV.617 en 617a). Dit instrument was in 1763 uitgevonden door Benjamin Franklin en de blinde Marianne Kirchgässner (1770-1809) was er een virtuoos op. Voor haar schreef Mozart deze beide werken.
In juni schrijft hij ook (in Baden dan nog wel!) het "Ave, verum corpus" (KV.618). Nadat hij Colloredo had verlaten, schreef Mozart nog slechts zelden religieuze muziek, maar dit hier is toch weer zo'n opwelling, want een opdrachtgever is er niet. Misschien was het een "vingeroefening", want Mozart had de toezegging gekregen dat hij in 1793 kapelmeester van de Sint-Stefaansdom zou worden. Niet alleen zouden zijn geldzorgen dan van de baan zijn, hij zou bovendien opnieuw meer kerkmuziek moeten afleveren. Maar uiteindelijk zou hij de Stephansdom betreden in een doodskist...
In juli schrijft hij ook nog "Eine kleine deutsche Kantate, die ihr des unermesslichen Weltalls Schöpfer ehrt" (KV.619). En ondertussen zat hij dus in geldnood, niet omdat hij weinig verdiend had - hij was één van de best betaalde componisten uit die tijd en naar de huidige normen miljonair - maar Mozart leefde, zowel wat personeel als wat uitgaven betreft, eigenlijk toch nog boven zijn mogelijkheden. Daarom kon in 1791 de Weense acteur en theatermanager Johann Emmanuel Schikaneder (1751-1812), die zelf in financiële problemen zat, zijn vriend Mozart te overhalen om een Duitstalige sprookjesopera te componeren, waarvoor hij zelf het libretto zou leveren (hij zou ook Papageno spelen) op basis van "Lulu oder die Zauberflöte" van Liebeskind, gepubliceerd in de sprookjesverzameling "Dschinnistan" (1786-1789) van Christoph-Martin Wieland (1733-1813), waarop ook "Der Stein der Weisen oder die Zauberinsel" van Benedikt Schack (1758-1826), een opera die in 1790 in het Leopoldstädter-Theater werden opgevoerd, is gebaseerd.
Anderzijds zijn een aantal magische elementen ontleend aan het stuk "Megära" (1763) van Philipp Hafner, terwijl een aantal rituele gegevens teruggaan op de roman "Sethos" (1731) van Jean Terrasson (1670-1750), die op zijn beurt op een oud-Egyptisch verhaal berust. Het is pas als blijkt dat hetzelfde sprookje ook al als basis dient voor "Kaspar der Fagottist oder die Zauberzither" van Wenzel Müller (1767-1835) dat in het Freihaustheater nog vóór "Die Zauberflöte" in première zal gaan en waarin de skatologische elementen nog meer worden beklemtoond (die ene noot die Kasper steeds blaast op zijn fagot moet uiteraard een veest uitbeelden), dat Mozart ingaat op de suggestie van de 20-jarige Karl Ludwig Giesecke - net als Joseph Haydn en graaf Ezterhazy, maar niet als Schikaneder, een logebroeder - om er vrij expliciete verwijzingen naar de vrijmetselarij in te steken.
Toch blijft het, zeker in het begin, toch nog altijd een écht volkssprookje. De prins Tamino gaat immers in gezelschap van de vogelvanger Papageno op "queeste" om Pamina, de dochter van de Koningin van de Nacht, te verlossen uit de handen van de booswicht, de hogepriester Sarastro, een andere naam voor Zarathustra. Daarvoor krijgt hij van de koningin en haar hofdames een toverfluit en een toverklokkenspel. Mozart vond dit gedeelte te mooi om weg te gooien, maar om tegemoet te komen aan Gieseckes voorstel, komt Schikaneder met de volgende "twist" in het verhaal te voorschijn: blijkt dat Sarastro Pamina opgesloten houdt om haar te beschermen tegen haar moeder die een echte kwelgeest is. Na een reeks beproevingen (inwijdingsrituelen) komen Pamina en Tamino uiteindelijk in het licht van inzicht en wijsheid, terwijl ook Papageno in de loop van de actie een Papagena heeft opgescharreld ("Ein Mädchen oder Weibchen" is overigens een echo van de derde beweging van het 27ste klavierconcerto).
Goed gevonden, maar er blijven toch nog een paar raadsels over. Zo drukt de Koningin van de Nacht Tamino en Papageno op het hart alleen maar de raad van de drie knapen te volgen. Die hun eerste raad is: "Sei standhaft, duldsam und verschwiegen", het lijken wel woorden van Sarastro. Meer zelfs, bij een volgende tussenkomst blijken ze helemaal aan de kant van Sarastro te staan. Het hoe en het waarom wordt nooit verklaard, evenmin als het feit dat de toverfluit en het toverklokkenspel zelf totaal van karakter zijn veranderd. De koningin had ze immers gegeven om Pamina te redden, maar uiteindelijk blijken ze van pas te komen bij het respectievelijke louteringsproces van Tamino en Papageno.
Ook over het vrouw-onvriendelijke van de opera is al veel inkt gevloeid en terecht als men afgaat op de tekst ("Ein Weib tut wenig, plaudert viel"), maar als men de karakters nagaat dan blijkt Pamina veruit het meest zelfstandig te zijn. Niet alleen tegenover Monostatos (want hier speelt dan weer het racisme van Mozart), maar ook tegenover haar moeder die haar heeft opgedragen Sarastro te doden. Tamino daarentegen valt al onmiddellijk bij het begin van de opera flauw van het zien van een slang (meestal dermate opgevoerd dat je hem kan begrijpen), overwint zijn proeven enkel met behulp van zijn fluit, zij het dan een toverfluit, en luistert gewillig naar eender wie hem stupiede bevelen geeft, of dat nu eerst de koningin is en later haar opponent, dat doet er zelfs helemaal niet toe!
Op 30 september ging het stuk in première in het Theater auf der Wieden. Door het sprookjesgegeven profiteerde het van de rage die op dat moment de kassa deed rinkelen, maar de vrijmetselarij zelf was er niet mee gediend. De loge werd zéker door Maria-Theresia, maar later ook door haar zoon Leopold voor een broeinest van revolutionairen gehouden. In 1795 werd ze dan ook verboden.
De rol van Sarastro werd gezongen door de bas Franz Gerl voor wie Mozart in die periode ook "Per questa bella mano" schreef, een concertaria met obligate (contra)bas.
Bijna tegelijkertijd werkte Mozart ook aan "La Clemenza di Tito" (KV.621) omdat de intendant van het Praagse Nationaal Theater Domenico Guardasoni hem op 14 juli (na een weigering door Salieri) omwille van zijn succes met "Don Giovanni" vroeg om dit stuk van Metastasio, dat reeds twintig maal op muziek was gezet (o.a. door Galuppi, Wagenseil, Gluck, drie keer door Hasse en ook door Scarlatti, die samen met Draghi recordhouder is van de meeste opera's: 175), nog eens onder handen te nemen voor de kroning in Praag van Keizer Leopold II tot koning van Bohemen. Om het vooruit te laten gaan, doet Mozart een beroep op de ingekorte versie van Caterino Tommaso Mazzola en neemt Süssmayr de recitatieven voor zich. Alhoewel hij in totaal amper achttien dagen over de 300 pagina's heeft gedaan, is het toch een volwaardig werk. Opmerkelijk is ook dat het allemaal nieuwe muziek is. In tegenstelling tot andere snelschrijvers zoals Bach, Haendel of Rossini gebruikte Mozart trouwens nooit bestaande muziek, waarop hij dan een andere tekst of een andere orchestratie zette.
Het stuk speelt zich af in het paleis van Vitellia in het oude Rome. Vitellia is jaloers omdat keizer Tito wil trouwen met Berenice. Zij beraamt een plan om Tito door Sesto te laten vermoorden en het Capitool in brand te steken. Annio vertelt haar dat Tito niet met Berenice gaat trouwen omdat het volk hiertegen gekant is. Het plan wordt dan ook uitgesteld. Annio wil op haar beurt trouwen met Servilia, de zuster van Sesto, doch Tito wil nu eveneens met deze trouwen. Als zij hem echter uitlegt dat ze echt van Annio houdt, geeft hij hen echter de toestemming tot het huwelijk. Vitellia begrijpt de blijdschap van Servilia verkeerd. Zij denkt namelijk dat deze zich er al op verheugt om keizerin te worden. Daarop geeft Vitellia het bevel aan Sesto om het plan toch uit te voeren. Dan verneemt zij echter dat Tito evenwel besloten had met haar te trouwen (derde keer, goede keer).
Te laat! Sesto heeft de brand al gesticht en de moord gepleegd. Toch heeft Tito de moord overleefd (zelfs zonder één schrammetje) en hij laat Sesto arresteren. Die verraadt Vitellia niet, maar uit wroeging bekent ze zelf haar misdaad. Tito is wel boos, maar schenkt beiden toch vergiffenis. Deze edelmoedige versie strookt helemaal niet met het historische karakter van de Romeinse keizer, want hij is juist diegene die honderdduizenden joden liet ombrengen.
Alhoewel de versie van Mazzola al iets genuanceerder is dan de pure lofzang van Metastasio, kan men toch opmerken dat dit in de historische context een "reactionaire" zet was van Mozart. In navolging van de Franse Revolutie gingen de anciens régimes ook elders aan het wankelen en deze opera moest "aantonen" welk een brave mens Leopold II (eigenlijk ook "keizer van Rome"!) wel was, b.v. omdat hij de "techniek" van het martelen had afgeschaft.
De première op 6 september in het Standentheater, nu het Till-theater, in Praag, was geen succes. Het gewone volk (dat gratis binnenmocht omwille van de feestelijkheden) vond het maar saai en ook keizerin Marie Louise deed het werk af als "una porcheria tedesca" (een Duitse zwijnerij). Wie er wél van hield, was alweer Salieri, die als goede pleitbezorger van Mozart bovendien drie missen van diens hand meebracht, waarvan er één (KV.317) effectief tijdens de kroning werd gebruikt en die wordt dan ook sindsdien de Kroningsmis genoemd. De passage in "Amadeus" dat Mozart onwel wordt tijdens de uitvoering van "Die Zauberflöte" is trouwens op de première van "Titus" geïnspireerd: daar werd Mozart inderdaad ziek tijdens het laatste gedeelte en diende hij onmiddellijk na afloop te worden afgevoerd.
Toch componeert Mozart in oktober nog zijn klarinetconcerto in A (KV.622), dat als hét meesterwerk voor dit instrument staat aangeschreven (de laatste tijd is er nog sprake van een concerto in Es, dat eveneens op het repertoire van Stadler stond en dat ook van Mozart zou zijn). Dit concerto was evenwel bedoeld voor een bassetklarinet, een instrument dat overigens voor en door Stadler werd ontworpen (vermoedelijk met technisch advies van de instrumentenbouwer Lotz). De bassetklarinet is in essentie een kruising tussen een 'gewone' (sopraan-)klarinet en een bassethoorn: ze ziet eruit als een klarinet, maar ze heeft het toonbereik van een bassethoorn (die een grote terts dieper kan dan de sopraanklarinet). Terwijl de bassethoorn zijn bereik uitbreidt met behulp van zijn bredere boring, zijn kromme vorm en enkele bijkomende bochten in het buizenwerk (net voor de metalen klankbeker), heeft de bassetklarinet haar lager register te danken aan haar langere windkolom.
De verlenging van het instrument noopt de uitvoerder echter tot een andere en niet altijd even handige vingerzetting, wat meteen de beperkte en kortstondige populariteit van het instrument verklaart. Met het verdwijnen van Stadler verdween ook de originele partituur van het klarinetconcerto. Om het op een gewone klarinet te kunnen uitvoeren werden grote delen van de solopartij immers een octaaf hoger getransponeerd. Toen in 1951, opnieuw voor een uitvoering van Mozarts concerto, in Praag opnieuw een bassetklarinet werd gefabriceerd, ontstond er bijgevolg discussie hoe de originele versie er dan wel zou hebben uitgezien. Ondertussen is daarover toch min of meer overeenstemming bereikt.
Daarna volgt nog de "Freimaurerkantate: Laut verkünde unsre Freude" (KV.623), want ook de loge mengt zich in de raadsels die rond de dood van Mozart bestaan. Zo is het wél waar dat Wolfgang op zijn sterfbed nog zijn "Requiem" (KV.626) heeft gedicteerd, maar dan niet aan Salieri, zoals men in Formans film kan zien, maar wel aan zijn leerling Franz Xaver Süssmayr. Volgens Francis Carr in zijn boek "Mozart & Constanze" (John Murray Publishers, London 1983) komt juist die in aanmerking als moordenaar...
Eveneens (te) ver gezocht? Wellicht wel, want we schreven het reeds: Mozart is waarschijnlijk gestorven aan zijn eigen levensstijl, een mengeling van ongezonde voeding, hard werken en veel "Wein, Weib und Gesang". Want dat het tussen Mozart en zijn vrouw Constanze Weber niet meer boterde, dat staat wel vast. Woolfie's belangstelling voor het vrouwelijk schoon zoals we die in "Amadeus" leren kennen, is immers ook alweer gebaseerd op authentieke gegevens. Hier kan men zelfs stellen dat Shaffer het nog "kalmpjes aan" heeft gedaan...
Anderzijds leren we ook uit de film dat "Stanzi" af en toe naar een kuuroord ging. Akkoord, ze had meer dode dan levende kinderen gebaard, maar dat was helaas meer regel dan uitzondering in die tijden. En verder moest ze misschien wel af en toe eens hoesten, maar doen we dat allemaal niet eens? En wij gaan daarvoor toch ook niet naar een kuuroord, nietwaar? Zeker niet als we daarvoor het geld eigenlijk niet hebben, zoals zou moeten blijken uit de armoedige begrafenis die Wolfgang kort nadien te beurt valt.
In realiteit was Mozart echter niet zo arm dat men hem als een hond in de grond moest stoppen. Een dergelijke begrafenis was werkelijk alleen weggelegd voor de allerarmsten. Bovendien zou Constanze Weber in noodgevallen nog altijd op de steun van de vrijmetselaarsloge hebben kunnen rekenen net zoals Mozart dat 'bij leven en welzijn' had gekund. Tenzij...
Tenzij de loge zelf tegen die tijd niet meer op Mozart was gesteld. Aangezien er ook een thesis is die verkondigt dat Mozart is gestorven van teveel aderlatingen door zijn lijfarts (een logebroeder) toegepast, gaat een zekere professor Neumayr zelfs zo ver van te beweren dat de loge hem opzettelijk uit de weg heeft geruimd.
Carr kent deze hypothese blijkbaar niet of houdt er, gezien de rest van zijn verhaal, wijselijk geen rekening mee. Maar toch vraagt ook hij zich af waarom de vrijmetselaars de weduwe van hun broeder niet ter hulp zijn gekomen, ondanks het feit dat hij wel degelijk nog als vrijmetselaar bekend stond, in die mate zelfs dat een priester weigerde hem de laatste sacramenten toe te dienen? Omdat er aan de dood van Mozart een schandaal kleeft, is zijn conclusie.
En inderdaad, nog dezelfde namiddag na de begrafenis van Mozart, probeert een paar huizen verder Franz Hofdemel, een andere vrijmetselaar, zijn vrouw Magdalena te vermoorden. Ondanks zware verwondingen (eigenlijk "verminkingen", een typische daad van jaloezie) overleeft Magdalena de moordpoging, terwijl Hofdemel (in de overtuiging dat Magdalena dood is) de hand aan zichzelf slaat. Enkele maanden later brengt Magdalena een kind ter wereld dat zij de naam "Johann" meegeeft.
Johann was ook de eerste naam van Mozart, die eigenlijk Johann Chrysostom Wolfgang Theophilus heette (Amadeus is het Latijn voor het Griekse "Theophilus", Wolfgang gebruikte trouwens zelf altijd de Franse vorm "Amadé")...
Merkwaardig zeker, maar de sprong naar de thesis dat Constanze of Süssmayr of beiden Mozart zouden hebben vermoord (met een traagwerkend en niet te achterhalen gif) is toch een beetje te groot, vooral omdat een echt motief ontbreekt.
Akkoord dat Stanzi na Mozarts dood veel meer munt heeft geslagen uit zijn composities dan hij dat zelf ooit heeft gekund, maar als hij bleef leven had hij natuurlijk nog veel meer kunnen componeren. En jaloezie als motief lijkt ook weinig waarschijnlijk, aangezien ze zelf ook een minnaar zou hebben gehad...
Toch moeten we toegeven dat Carr niet over één nachtje ijs is gegaan. Dat Süssmayr Constanze vergezelde naar het kuuroord in Baden is algemeen bekend en evenmin is het waarnemers ontgaan dat Constanze haar zoon die negen maanden later wordt geboren de naam "Franz Xaver" meegeeft. Uit vroegere brieven leren we ook dat Mozart geen hoge pet op had van Süssmayr, maar brieven uit de periode waarin zowel Hofdemel jr. als Mozart jr. werden verwekt zijn door Constanze vernietigd.
Volgens Carr is alleen op deze manier de roemloze begrafenis van het grootste muzikale genie aller tijden te verklaren. Door een uiterst snelle begrafenis (Mozart stierf om 0.55u op 5 december en werd in de namiddag van 6 december begraven) en dan nog in een anoniem graf, werden alle pogingen om vooralsnog een autopsie te verrichten meteen de kop ingedrukt.
Tussen Constanze en Süssmayr kwam het kort nadien reeds tot een breuk. Zoals reeds gezegd dicteerde Mozart een gedeelte van zijn "Requiem" aan Süssmayr op een moment dat hij zelf niet meer in staat was om de pen te hanteren. Zoals in de film wordt gesuggereerd is dit "Requiem" inderdààd op aanvraag van een 'onbekende' gecomponeerd, maar die 'onbekende' is later geïdentificeerd als een zekere graaf Walsegg die de compositie graag op zijn eigen naam wou schrijven. Het betrof dus zeker niet Salieri, zoals Shaffer - weliswaar op een meesterlijke wijze - heeft bedacht.
Aangezien dit "Requiem" nu onafgewerkt bleef, lag het eigenlijk voor de hand dat Süssmayr het verder zou afwerken. Toch heeft Constanze nog twee andere componisten aangesproken en slechts wanneer de tijd begon te dringen en niemand zich geroepen voelde de taak te volbrengen, heeft ze het karwei uiteindelijk toch nog aan Süssmayr opgedragen.
Een jaar na de dood van zijn "rivaal" schreef Antonio Salieri ook een Requiem, voor zichzelf trouwens, denkende dat hij weldra zou sterven. In werkelijkheid zou hij nog twintig jaar verder wegkwijnen, zoals in de film "Amadeus" is te zien. Bij zijn uiteindelijke dood werd dan toch zijn eigen Requiem uitgevoerd zoals hij had gevraagd. Het werd een compositie, die sterk van die van Mozart verschilt. Mozart schrijft immers nog in de baroktraditie met een becijferde baslijn en polyfone passages, teruggaande op zijn studies bij padre Martini in het Liceo Musicale van Bologna, terwijl Salieri al met één been in de vroege romantiek staat.
Salieri werkt op een veel homofoner manier, bijna massief van klank, veel theatraler, wat wellicht met zijn theaterachtergrond heeft te maken. Hij had zijn hart verpand aan het theater, vooral dan nog het lichtvoetige theater, en zijn kerkmuziek was eerder in de minderheid. Kortom, zoals Rossini. Zelfs Verdi komt reeds om de hoek kijken. Bij de agressieve trombones b.v.
Maar het mag dan wel "theatrale muziek" zijn, toch is van Salieri het gezegde bekend: "Prima la musica, dope la parole", waarmee hij het tegenovergestelde van Monteverdi wilde parafraseren (voor Monteverdi komt zelfs het ritme nog voor de melodie, vandaar dat zijn orkest voor meer dan de helft uit continuo-instrumenten bestond). Want schijn bedriegt soms. Het notenbeeld ziet er bij Salieri veel eenvoudiger uit, maar het is toch moeilijk om er de 'special effects' uit te halen. De passies van Bach of de Messiah van Händel die zijn bij wijze van spreken niet kapot te krijgen, zelfs bij een middelmatige uitvoering spreken die nog tot de verbeelding, maar bij Salieri heb je veel inspanningen nodig om alle koloriek tot uiting te laten komen.
Constanze van haar kant zou het voorbeeld van haar moeder volgen en huurders in huis nemen, wellicht met in het achterhoofd de gedachte dat ze op die manier ook Mozart aan de haak had geslagen. En jawel hoor, in 1799 kwam de 37-jarige vrijgezel Georg Nikolaus Nissen, een beambte van de Deense ambassade, bij haar z'n intrek nemen. Dat was misschien niet helemaal toevallig, want Nissen was een Mozart-fan tot en met. Je kent dat wel: stickers, speldjes, t-shirts... Hij was dan ook zeer verwonderd het merendeel van diens oeuvre (nog meer dan 500 werken) onuitgegeven in de woning aan te treffen. Constanze had het papier - in tegenstelling tot mevrouw Haydn - nog net niet gebruikt om er oliebollen in te verpakken. Nissen moet gedacht hebben dat een kermis wel een geseling waard was en hij trouwde met Constanze in 1809 in Pressburg (het huidige Bratislava, waarheen ze waren gevlucht omdat Wenen belegerd werd door Napoleon) en redde op die manier een belangrijk deel van ons Europees erfgoed...

Ronny De Schepper

(*)Toch is van hem de uitspraak: "De sonates van Mozart zijn uniek. Ze zijn te gemakkelijk voor kinderen en te moeilijk voor kunstenaars." Dié kende hij dus blijkbaar wél!

(**) In 1931 beweerde de violist Marius Casadesus dat hij nóg een nieuw vioolconcerto van Mozart had ontdekt, het zogenaamde Adelaïde-concerto. Het is pas in 1977, wanneer Yehudi Menuhin het concerto ook op plaat opneemt, dat Casadesus onthult dat het eigenlijk een compositie van hemzelf is. Aangezien hij zijn vrienden die in zijn grap waren getuimeld niet wilde beledigen, had hij het concerto bij SACEM (de Franse SABAM) aangegeven als een Mozart-concerto door hemzelf "georchestreerd en geharmoniseerd". Van een rechter krijgt hij dan ook de rechten toegewezen voor deze "orchestratie", maar niet voor de compositie. 1931 is me trouwens het jaartje wel voor Mozart, want twee componisten voelen zich dat jaar ook geroepen om zijn "Idomeneo" te herwerken. Ermanno Wolf-Ferrari blijft nog tamelijk dicht bij het origineel, maar ondanks het feit dat Lothar Wallerstein meehielp bij de bewerking van Richard Strauss is diens versie werkelijk bijna een Strauss-opera geworden!