Milan Kundera

Reeds in zijn debuutroman "De Grap" (1967) schreef de Tsjechische auteur Milan Kundera: "Ik liep over het stoffige plaveisel en voelde de zware lichtheid van de leegte die op mijn leven drukte." Het mag dus duidelijk zijn dat Kundera veel van zichzelf in de hoofdfiguur van zijn succesroman "De ondraaglijke lichtheid van het bestaan" (1985) heeft gestoken. Maar tegelijk is het ook een wensdroom. Kundera is echt niet de vrouwenversierder die Tomas is en heeft er ook niet dadelijk de fysiek voor. Dat maakt dat de lezer zichzelf een beeld kon vormen van die "ideale" man (tegelijk fysiek en intellectueel superieur), waarin trouwens niet zelden het zelfde wensbeeld als dat van Kundera zal geslopen zijn... En daarom valt Daniel Day-Lewis wat tegen in de verder nochtans schitterende verfilming door Philip Kaufman van dit "onverfilmbare" meesterwerk. Nu ja, "schitterend", Kundera zelf zei dat hij "de Perzische versie" verkoos (met alle seks-scènes eruit gecoupeerd) en ook Hugo Claus is na een half uur buiten gelopen, maar die zei dan weer: "Het was nog erger dan het boek. Dat beantwoordde zo aan het patroon van wat men als serieuze fictie beschouwt: het mengen van geschiedenis met privéproblemen (zoals in "Het Verdriet van België"? RDS). Een keurig boek met keurige ideeën, maar als - zoals in de film - die ideeën wegvallen, dan blijkt hoe weinig verschil er is met een banale doktersroman." (GVA, 7/3/1989)
Ikzelf noemde de film in de Rode Vaan nr.37 van 1988 "subliem verraad": enerzijds had ik immers nog zelden een zo trouwe verfilming van een literair meesterwerk gezien (in die zin dat de film trouw blijft aan de geest van het werk, want uiteraard vergt het verschil van medium wel een ferme inkorting), maar tegelijk heeft de Amerikaanse regisseur het niet kunnen laten om het politieke anti-Russische aspect, dat bij Kundera slechts in de marge aanwezig is, zeer sterk naar voren te halen.
Laat ik voor die paar zonderlingen die het boek nog niet hebben gelezen even de korte inhoud ervan schetsen, maar dan wel zoals die in de filmversie is te zien. Tomas is een Tsjechische chirurg die in de swingende jaren zestig een ware vrouwenversierder is. Meestal zijn het vlinders van één nacht, maar met één, de kunstschilderes Sabina, gaat de verhouding toch enigszins dieper, ook al blijft ze fundamenteel seksueel. Tot op een dag Tomas een hersenoperatie moet verrichten in een provinciestadje en hij Tereza ontmoet. Voor haar vertegenwoordigt hij de cultuur, de charme, het intellect, de grootstad, het avontuur, kortom het "echte leven". Als zij het op een bepaald moment niet langer in dat nest kan uithouden, is het dan ook niet meer dan logisch dat zij plotseling voor zijn deur staat. Tomas neemt ze bij hem in huis, trouwt er zelfs mee, maar verandert niets fundamenteels aan zijn levenswijze. Dat leidt uiteraard tot emotionele conflicten, want voor Tereza is een dergelijk "licht" bestaan ondraaglijk. Zij vindt het leven een ernstige zaak.
We kunnen het niet laten hier reeds even aan te stippen dat het filmisch zeer knap gezien was van het hoogtepunt van dergelijk conflict (Tereza loopt het huis uit) te laten samenvallen met het binnenrijden van de Russische tanks in Praag. Als jonge intellectuelen waren zowel Tomas als Sabina als Tereza grote supporters van de Praagse Lente en de slag komt dan ook zo hard aan dat de individuele problemen even naar de achtergrond verdwijnen. Ze geraken ook allemaal op hun manier in moeilijkheden. Tereza omdat ze foto's heeft genomen van de inval (tot haar ontzetting moet ze trouwens vaststellen dat ze daarnaast ook gebruikt worden om mensen te identificeren). Tomas omdat hij vroeger reeds de Tsjechische machthebbers die met de Russen heulden in een artikel vergeleken had met Oedipoes: volgens hem zijn ze niet onschuldig door zich op de borst te kloppen en te zeggen "wir haben es nicht gewusst", want Oedipoes wist ook niet dat hij zijn vader had vermoord en met zijn moeder sliep, maar toch stak hij zich als boetedoening de ogen uit.
Alhoewel Tomas en Tereza na een kort verblijf in Zwitserland uiteindelijk naar hun land terugkeren (Sabina blijft daar wel achter en maakt er kennis met de linkse intellectueel Franz), kunnen ze dan ook niet meer in hun respectievelijke beroepen aan de slag. Tereza moet weer als barmeisje de kost verdienen en Tomas wordt glazenwasser. In deze functie kan hij met eenzame huisvrouwen natuurlijk meer avontuurtjes beleven dan ooit tevoren (ah, die heerlijke pre-aids-tijden!), zodat Tereza ten einde raad zich ook eens aan een avontuurtje waagt. Als dan blijkt dat ze wellicht door de veiligheidsdiensten in een val is gelokt, houdt ze het niet meer uit en wil ze opnieuw naar het platteland waar Tomas zich wel willens nillens tot haar zal moeten beperken. Uiteindelijk vindt Tomas in deze landelijke omgeving toch het eenvoudige geluk van het samenzijn, maar wanneer een dergelijke harmonie tot stand komt, heft het bestaan als het ware zichzelf op: Tomas en Tereza komen om in een stom auto-ongeluk.
Uit deze samenvatting blijkt dat o.m. het eerste huwelijk van Tomas en vooral de geestelijk nogal verwarde zoon die hij daaraan heeft overgehouden zonder meer weggesnoeid zijn en ook dat de rol van Franz (een overigens niet erg overtuigende Derek De Lint) tot een minimum is beperkt. Veel belangrijker is het behoud van een aantal symbolen (bijvoorbeeld de bolhoed van Sabina), die eigenlijk de kern van het werk uitmaken. Meer zelfs, de scenarist voegt er een aantal aan toe die Kundera's hart toch moeten hebben verwarmd. Zo is er de prachtige passage van de eerste overnachting van Tereza, waarbij hij haar het boek van Oedipoes in de hand schuift. Of het slot, als vlak voor het ongeluk Tomas en Tereza nog even overnachten in een hotelkamer met hetzelfde nummer als bij hun eerste ontmoeting. Technisch is de in het boek nogal filosofische uiteenzetting over die Oedipoes-affaire trouwens uitstekend opgevangen door ze te plaatsen in een balzaal waar de muziek van Buddy Holly op bevel verdrongen wordt door een Russische meezinger.
Al die lof komt mijns inziens ten goede van de bekende Franse scenarist Jean-Claude Carrière. Hij tekent samen met de regisseur voor het scenario en ik kan me niet van de indruk ontdoen dat het "sublieme" van Carrière afkomstig is en het "verraad" van Kaufman.
De scène in de balzaal en ook die in de landelijke kliniek waar Tomas de operatie op de boer met het varkentje moet uitvoeren, doet ook sterk denken aan het kader van Kundera's derde roman, "Afscheidswals" (uit 1973, tussen beide boeken publiceerde hij nog "Het leven is elders", eveneens in '73, en tussen "Afscheidswals" en "De ondraaglijke lichtheid" moeten we nog "Het boek van de lach en de vergetelheid" situeren, namelijk in 1979). De manier waarop het verpleegstertje Ruzena doorreizend trompettist Klima entert door hem het vaderschap van haar kind aan te wrijven komt zelfs in hoge mate overeen met de relatie tussen Tomas en Tereza, ook al bleef deze dan kinderloos. Door Klima op die manier tot een huwelijk te dwingen tracht zij immers haar bevrijding uit haar achterlijke gemeenschap te realiseren, maar dan wel precies ten koste van Klima's eigen (seksuele) vrijheid. De zelfs niet louter latente misogynie die herhaaldelijk opduikt in het werk van Kundera wordt dan juist uitgelegd door zijn verzet tegen de zinloosheid (de ondraaglijke lichtheid) van het bestaan: door haar barende rol werkt de vrouw immers actief mee aan het propageren ervan. Anderzijds is de penis voor de man juist een symbool van zijn vrijheid, zeker in een totalitaire maatschappij. Daarom noemt Kundera zichzelf dan ook geen dissident, maar een erotomaan.
De erotomaan werd in 1929 te Brno geboren als zoon van een pianist. Precies ten tijde van de Russische inval was hij als professor aan de Praagse Filmacademie benoemd, waardoor hij zijn functie slechts kortstondig heeft kunnen uitoefenen. Hij werd uit de communistische partij gestoten, kreeg verbod om nog langer in het Tsjechisch te publiceren en zijn werken werden uit bibliotheken en winkels verwijderd. Toch kreeg hij in 1975 de toestemming om een reeks lezingen te gaan houden in Frankrijk. Met dan wel het vriendelijke doch dringende verzoek niet meer terug te keren. Daarop aanvaardde Kundera een benoeming aan de universiteit van Rennes, maar zijn vrouw Vera moest werkloos blijven, omdat de Franse wet nu eenmaal verbiedt dat bij buitenlandse echtparen de beide partners werken...

Ronny De Schepper